MAKDÎŞ, Mahmûd b. Saîd

1154 (1741) yılında Sefâkus’ta (Sfaks) doğdu. Asil bir aileye mensuptur. İlk eğitiminin ardından Muhammed ed-Dernâvî el-Lîbî’den, Zeytûne Camii’nde Kāsım el-Mahcûb, Muhammed eş-Şahmî ve Abdullah es-Sûsî el-Mağribî gibi âlimlerden dinî ilimleri okudu. Daha sonra Cerbe’ye giderek İbrâhim el-Cemmenî Zâviyesi’nde kaldı ve oradaki âlimlerin derslerine devam etti. Mısır’da bulunduğu dönemde Ezher’de Ahmed ed-Demenhûrî ve Hasan b. İbrâhim el-Cebertî’den riyâzî ilimler tahsil etti. Ali b. Ahmed el-Adevî es-Saîdî’den fıkıh ve hadis okudu. Mısır’a ne zaman gittiği ve ne kadar kaldığı bilinmiyorsa da kendisi 1201’de (1787) İskenderiye’de olduğunu belirtir ve şehir hakkında kısa bilgi verir. Ezher’de bulunduğu süre içinde bir yandan ilim meclislerine devam ederken bir yandan da geçimini temin etmek için kitap istinsah etti. Ezher’deki eğitiminin ardından Sefâkus’a döndü ve ders vermeye başladı. Burada yetiştirdiği çok sayıda öğrenci daha sonra seçkin âlimler arasında yer aldı. Resmî bir görev almayıp tedris, telif ve ticaretle uğraştı. Hayatının son dönemini Kayrevan’da geçirdi ve bu şehirde vefat etti. Cenazesi Sefâkus’a götürülerek orada defnedildi. 1226 (1811) ve 1233 (1818) yıllarında öldüğü de ileri sürülmektedir.

Eserleri. 1. Nüzhetü’l-enẓâr fî ʿacâʾibi’t-tevârîḫ ve’l-aḫbâr. Dâʾiretü Maḳdîş adıyla da bilinir (I-II, Tunus 1321; nşr. Ali ez-Züvârî – Muhammed Mahfûz, I-II, Beyrut 1988). Muhtemelen 1203’te (1788-89) yazılmaya başlanan eserin birinci cüzü 1210’da (1796) tamamlanmıştır. Eserde sözü edilen son olay Muharrem 1205 (Eylül 1790) tarihini taşımaktadır. Makdîş kitabını yazarken Ezrakī’nin Aḫbâru Mekke, Taberî’nin Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk, Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ẕ-ẕeheb, İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil, Ebü’l-Fidâ’nın el-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer, Şerîf el-İdrîsî’nin Nüzhetü’l-müştâḳ, Humeydî’nin Ceẕvetü’l-muḳtebis, Ayyâşî’nin Riḥle, Abdullah b. Muhammed et-Ticânî’nin Riḥle, Beyzâvî’nin Niẓâmü’t-tevârîḫ, İbnü’l-Verdî’nin Ḫarîdetü’l-ʿacâʾib, Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt, İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân, İbn Fazlullah el-Ömerî’nin Mesâlikü’l-ebṣâr, İbn Haldûn’un el-ʿİber, Süyûtî’nin Târîḫu’l-ḫulefâʾ ve Ḥüsnü’l-muḥâḍara gibi eserlerinden faydalanmıştır. İki cüz olarak planlanan eserin birinci cüzü bir mukaddime ile on makaleden, ikinci cüzü bir makale ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Mukaddimede eserin yazılış sebebi, metodu ve tarih ilminin önemi anlatılır. Birinci makale kitabın en uzun bölümü olup bilhassa Mağrib’in coğrafyasına ayrılmıştır ve dört bab altında ele alınmaktadır. Müellif burada beşerî ve iktisadî coğrafya konusunda Şerîf el-İdrîsî’nin Nüzhetü’l-müştâḳ, İbnü’l-Verdî’nin Ḫarîdetü’l-ʿacâʾib, Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt, Ticânî’nin Riḥle ve İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân adlı eserlerine dayanmıştır. Hilâfet konusunun ele alındığı ikinci makale üç babdır. Bu bölümde hilâfet kavramı üzerinde durulmakta, halife Allah’ın vekili olarak nitelendirilmekte, bu açıdan Hz. Âdem’in ilk halife olduğu belirtilmektedir. Ayrıca ashâb-ı kirâm, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevî halifeleri dönemi ve Emevîler devrinde Mağrib’de gerçekleştirilen fetihler anlatılmakta, hilâfet ve saltanat terimleriyle bunların arasındaki farklar incelenmektedir. Üçüncü makale Abbâsî halifeleri, onları metbû tanıyan devlet ve hânedanlar hakkında olup üç babdan meydana gelmektedir. Burada Abbâsîler, Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler, Büveyhîler, Selçuklular, Hârizmşahlar ve Mağrib’deki Abbâsî emîrlerinden bahsedilmektedir. Dördüncü makale Fâtımîler’in Mağrib ve Mısır’daki hâkimiyetlerine dairdir. Beşinci makale Sanhâceliler’le Eyyûbîler’e ayrılmıştır ve iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Sanhâceliler ve Fâtımîler’e karşı gerçekleştirilen ayaklanmalar, ikinci bölümde Zengîler, Eyyûbîler ve Eyyûbîler’in Haçlılar karşısında kazandıkları zaferler ele alınmaktadır. Altıncı makalede Endülüs Emevîleri, yedinci makalede Murâbıtlar ve Yûsuf b. Tâşfîn’in Endülüs’e girişi, sekizinci makalede üç başlık altında Muvahhidler incelenmekte, dokuzuncu makalede Merînîler, Zeyyânîler (Abdülvâdîler) ve Nasrîler üzerinde durulmaktadır. Onuncu bölüm oldukça ayrıntılı bir şekilde Hafsîler’e ayrılmıştır. Eserin Osmanlılar hakkında olan ikinci cüzü on birinci makaleyi ihtiva eder. Burada Osmanlı Devleti üç başlık altında ele alınmıştır. III. Selim’e kadar gelen Osmanlı padişahlarından kısaca bahsedilir, Osmanlılar’ın faziletlerine ve onların gayri müslimlerle yaptıkları savaşlara temas edilir. Ayrıca Osmanlı ordusunun İfrîkıye’yi (Tunus) küfür ehlinden kurtarmak için yaptığı mücadeleler, Tunus’a tayin edilen valiler, merkezden gönderilen valilerin gölgede kaldığı Murâdîler (Dayılar) devri ve Hüseynîler hakkında oldukça geniş bilgi verilmektedir. Hâtimede dört başlık altında, Tunus’un müslümanlar tarafından fethinden Hammûde Paşa’nın görev başında olduğu 1790 yılına kadar Sefâkus’un tarihi, valileri, Sefâkus halkının Malta ve Venedikliler’le yaptığı cihad, Sefâkus’ta yetişen ulemâ ve evliya anlatılmaktadır. Eserin çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (Nüzhetü’l-enẓâr, neşredenlerin girişi, I, 25-27). Tunus, Mehdiye, Kayrevan, Cerbe ve özellikle Sefâkus tarihi açısından önemli olan Nüzhetü’l-enẓâr akıcı bir üslûpla kaleme alınmıştır.

2. İʿânetü ẕevi’l-istibṣâr ʿalâ Keşfi’l-estâr ʿan ʿilmi ḥurûfi’l-ġubâr. Endülüslü âlim Kalesâdî’nin Keşfü’l-cilbâb ʿan ʿilmi’l-ḥisâb adlı eserinin muhtasarı olan Keşfü’l-estâr’ın şerhidir; bir nüshası Tunus’ta Mektebetü’l-vataniyye’de bulunmaktadır.

3. Ḥâşiye ʿale’l-ʿAḳīdeti’l-vüsṭâ. Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin (ö. 895/1490) ʿAḳīdetü’s-Senûsî el-vüsṭâ adlı eserine yazılan hâşiyedir (iki cüz tek cilt halinde, Tunus 1321).

4. Meṭâliʿu’s-Suʿûdî. Ebüssuûd Efendi’nin İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm adlı tefsirinin hâşiyesidir. On üç cilt halindeki eser Tunus’ta Şeyh Muhammed es-Sâdık en-Neyfer Kütüphanesi’nde kayıtlıdır.

5. Şerḥ ʿale’l-Mürşidi’l-muʿîn. İbn Âşir el-Fâsî’nin Mâlikî mezhebine dair manzum ilmihali el-Mürşidü’l-muʿîn ʿale’ż-żarûrî min ʿulûmi’d-dîn’ine yazılan iki cüzden ibaret bir şerhtir.

6. Şerḥ cânib mine’t-Teẕkire. Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî’nin et-Teẕkire fî aḥvâli’l-mevtâ ve’l-âḫire adlı eserinin şerhidir.

7. el-Ḳavlü’l-câvî fî cevâbi vaḳfeti’ş-Şeyḫ Yaḥyâ eş-Şâvî fi’l-fıraḳ beyne’s-sebeb ve’ş-şarṭ. Tunus’ta Mektebetü’l-vataniyye’de kayıtlıdır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 181-182 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.