MARDÎNÎ, Cemâleddin

Mardinli bir aileye mensuptur; doğum tarihi ve yeri bilinmemektedir. Şam’da bir mûsikişinas olan babası tarafından sesinin güzelliği sebebiyle Kur’an okuyucusu olarak yetiştirildi. Öğrenimini bitirince Emeviyye Camii’nde müezzinlik yapmaya başladı. Nisbeleri arasında bulunan Kāhirî onun Kahire’ye gittiğini ve orada yerleştiğini gösterirse de muhtemelen bu durum, anne tarafından dedesi olduğu matematikçi ve astronom Sıbtu’l-Mardînî ile (ö. 912/1506) karıştırılmasından kaynaklanmaktadır.

Mardînî gençlik yıllarında Şam’da bulunan astronomi âlimi İbnü’ş-Şâtır’dan ders aldı. Büyük bir ihtimalle aynı dönemde yine Şam’da ikamet eden ilm-i mîkāt geleneğinin ünlü ismi Şemseddin el-Halîlî’den de istifade etmiştir. Memlük devri Kahire-Şam astronomi ve ilm-i mîkāt geleneği içinde eğitimini tamamlayan Mardînî kısa zamanda bir matematikçi ve astronom olarak şöhret kazandı. Klasik kaynakların nisbeleri içinde zikrettiği “el-Hâsib” ve “el-Muvakkit” geleneğin kendisini bu şekilde tanımladığını gösterir. Öğrencileri arasında Memlük matematikçi-astronomu Tayboğaoğlu İbnü’l-Mecdî de bulunmaktadır. Mardînî, Şam’da vefat ettiği zaman halk arasında geniş ilmi yanında dindarlığı ve güzel ahlâkıyla da biliniyordu. Mardînî daha çok vakit cetvelleriyle astronomi aletleri üzerine eser yazmıştır; ancak bunların çoğunun kütüphanelerde ve bazı kataloglarda Sıbtu’l-Mardînî’ye mal edildiği görülmektedir.

Eserleri. 1. el-Muḳaddime fî maʿrifeti’l-ʿamel bi-rubʿi’ş-şekkâziyye. Küresel astronomiye dair problemleri çözmek için sürgülü hesap cetveli yerine kullanılabilir bir alet olan düz usturlabın şekkâziyye türü üzerine yazılmış bir eserdir. Bu aletle klasik küresel astronominin bütün standart matematik problemleri çözülebiliyordu. Birçok nüshası Sıbtu’l-Mardînî’ye nisbet edilen çalışmanın David King tarafından tenkitli neşri yapılmıştır (Archives internationales d’histoire des sciences, XXIV [Wiesbaden 1974], s. 219-242; a.mlf., Islamic Astronomical Instruments, London 1987, X. makale).

2. Risâle fi’l-ʿamel bi’l-cedvel el-müsemmâ bi’ş-şebeke. Bir girişle birlikte yardımcı cetvellerden oluşur. Cetvellerin kullanılışı hakkında Şehâbeddin Ebü’l-Abbas Ahmed el-Basatî ayrıca bir şerh yazmıştır. Eserin girişini David King inceleyerek yayımlamıştır (Archives internationales d’histoire des sciences, XXIV [1974], s. 231-240).

3. el-Varaḳāt fi’l-ʿamel bi-rubʿi’d-dâʾire elleẕî ʿaleyhi’l-muḳanṭarât (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 2006). Rubu‘ tahtasının (kuadran) özelliklerini inceleyen esere Sıbtu’l-Mardînî ile meçhul bir müellif tarafından (King’e göre Abdülkādir el-Avfî’nin öğrencisi Ali b. Muhammed ed-Dağıstânî olabilir) birer şerh yazılmıştır. Brockelmann ayrıca, Hasan b. Halîl el-Kerâdîsî et-Tubnî adlı Cezayir asıllı Mısırlı bir müellifin de esere en-Nüketü’z-zâhirât adıyla bir şerh kaleme aldığını söyler (GAL, II, 218). Kâtib Çelebi ise eserin Sıbtu’l-Mardînî tarafından ihtisar edildiğini belirtir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 2006). Cevat İzgi, Cemâleddin’e en-Nücûmü’z-zâhirât adlı bir kitap nisbet eder ve bunu Kavalalızâde’nin şerhettiğini, bu şerhe de İshak b. Hasan et-Tokadî tarafından bir hâşiye yazıldığını belirtir (Osmanlı Medreselerinde İlim, I, 442). Tubnî’nin şerhiyle İzgi’nin bahsettiği eser aynı kitap olabilir. Bu bilgiler eserin muvakkitler tarafından ne kadar çok kullanıldığını gösterir.

4. ed-Dürrü’l-mens̱ûr fi’l-ʿamel bi-rubʿi’d-düstûr. Mardînî’nin en hacimli çalışması olan eser sinüs kuadrantı ile güneş saatlerini altmış babda kapsamlı bir şekilde inceler; bu sebeple Sittîniyye olarak da tanınır. Kitap, yazarın öğrencisi İbnü’l-Mecdî tarafından İrşâdü’s-sâʾil ilâ uṣûli’l-mesâʾil adıyla şerhedilmiştir. Mardînî’nin sinüs kuadrantıyla ilgili ayrıca yirmi bablık Mücmelâtü’l-maṭlûb fi’l-ʿamel bi-rubʿi’l-cüyûb, on bir bablık Ġāyetü’l-intifâʿ fi’l-ʿamel bi’l-baḫş elleẕî fî âḫir ḳavsi’l-irtifâʿ ve otuz bablık er-Risâletü’l-mülaḫḫaṣa fi’l-ʿamel bi’r-rubʿi’l-müceyyeb adlı üç çalışması daha vardır. Bunlardan Mücmelâtü’l-maṭlûb’a Ali b. Mâmî et-Tûnisî el-Hanefî, er-Risâletü’l-mülaḫḫaṣa’ya Cemâleddin Abdülvehhâb el-Mardînî birer şerh yazmışlardır. Bu eserler, muhtemelen yazarın zaman içerisindeki tecrübelerini yansıtan verilerle zenginleştirilerek yeniden kaleme alınmış çalışmalardır. Nitekim er-Risâletü’l-mülaḫḫaṣa’nın yalnızca Türkiye kütüphanelerinde sekizden fazla nüshası mevcuttur (a.g.e., I, 438-439). ed-Dürrü’l-mens̱ûr’un kuadrantın kullanımına dair önemli bilgiler içeren mukaddimesi William Hoyt Worrell ve Will Carl Rufus tarafından incelenmiş ve İngilizce’ye tercüme edilmiştir (Scripta mathematica, sy. 10 [1944], s. 170-180).

5. Risâle fi’l-ʿamel bi-rubʿi’d-dâʾire el-mevżûʿ fîhi’l-cüyûb. Ali b. Muhammed el-Heysemî’nin Râḥatü’l-ḳulûb adlı sinüs kuadrantıyla ilgili eserinin yirmi babda manzum hale getirilmiş şeklidir. Mardînî’nin meçhul bir müellif tarafından yine sinüs kuadrantıyla ilgili Telḫîṣu’r-rubʿi’l-müceyyeb adlı, zamanımıza gelmeyen on yedi bablık bir eserine dayanılarak bir risâle kaleme alınmıştır (eserlerinin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 218; Suppl., II, 218; King, A Survey of the Scientific Manuscripts, V, 66-67).

Mardînî’nin mûsiki sahasında da iki eseri mevcuttur. Bunlardan el-Lafẓü’r-râʾiḳ fî mevlidi ḫayri’l-ḫalâʾiḳ, Hz. Peygamber’in doğum günü törenlerinde okunacak mevlid benzeri nazım ve nesir karışımı bir çalışmadır. Muḳaddime fî ḳavânîni’l-enġām ise mûsiki makamlarını Fars sisteminden farklı biçimde takdim eder; eser Arap mûsiki kültüründe büyük rağbet görmüştür. Bazı nüshaları “urcûze” kelimesiyle başladığı için iki ayrı çalışma gibi düşünülen eseri Safedî Risâle fi’l-mûsiḳī’sine müellifin ismini zikretmeden aynen almıştır (yazma nüshaları için bk. Shiloah, s. 275-278).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 52 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.