https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-celebi-ladikli
Asıl adı Muhyiddin Mehmed olup kaynaklarda hayatıyla ilgili fazla bilgi yoktur. Bilinenlerin çoğu da eserlerinden hareketle yapılan yorumlara dayanmaktadır. Nisbesinden, o dönemde Amasya sancağına (günümüzde Samsun vilâyetine) bağlı Lâdik kasabasından olduğu anlaşılmaktadır. Lazkiye’de veya Denizli civarındaki Lâdik’te doğduğuna dair rivayetler doğru değildir. Eserlerinde babasının adı Abdülhamid olarak geçmesine rağmen Gustave Flügel’in 1835’te Keşfü’ẓ-ẓunûn neşrinden başlayıp ondan sonra da devam eden bir hata ile Abdülmecid şeklinde belirtilmiş ve bu yanlışlık, aynı eserin M. Şerefettin Yaltkaya’nın neşrinde düzeltilmesine kadar (1941) çeşitli yayınlarda devam etmiştir. Ayrıca onun Arap asıllı olduğu ve eserlerini Amasya’da yazdığı şeklinde bazı kaynaklarda yer alan görüşlerin doğru olmadığını ifade etmek gerekir.
Mehmed Çelebi Lâdik’te iyi bir eğitim görmüş, bu arada dinî ilimler yanında Arapça ve Farsça öğrenmiştir. Şehzade Bayezid’in Amasya valiliği sırasında onun çevresinde yer almış, Bayezid’in yirmi altı yıllık Amasya valiliğinden sonra 886’da (1481) tahta geçmesi üzerine İstanbul’a giderek orada müderrislik yapmıştır. Mehmed Çelebi’nin ölümüyle ilgili olarak kesin bir tarih vermek mümkün değildir. Brockelmann onun yaşadığı devir için II. Bayezid’in saltanat yıllarını (1481-1512) gösterirken Farmer, Ziriklî ve Abbas el-Azzâvî 900 (1494-95) tarihini vermektedir.
Eserleri. 1. Zübdetü’l-beyân. Mehmed Çelebi’nin müderrislik yaptığı dönemlerde Türkçe bir mantık eserinin olmadığını görerek kaleme aldığı ilk eseridir. Bir mukaddime ile mantık terimlerinin açıklandığı bir bölüm ve bir hâtimeden ibaret olan eser II. Bayezid’e sunulmuştur. Müellif hattıyla yegâne nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı olup (Ayasofya, nr. 2490) eser üzerinde Muhsin Korkmaz günümüz Türkçe’sine çevirisiyle birlikte bir dil incelemesi yapmıştır (yüksek lisans tezi, 2001, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
2. Zeynü’l-elḥân fî ʿilmi’t-teʾlîf ve’l-evzân. Önce Arapça (888/1483), bir yıl sonra da aynı isimle Türkçe olarak yazılıp II. Bayezid’e takdim edilmiştir. Çeşitli nüshaları bulunan eserin Arapça nüshalarından biri Nuruosmaniye (nr. 3655), Türkçe nüshalarından biri de İstanbul Üniversitesi (TY, nr. 4380) kütüphanelerinde bulunmaktadır. Eser üzerinde Ruhi Kalender bir doktora çalışması yapmış (1982, AÜ İlâhiyat Fakültesi), Ahmet Pekşen de yüksek lisans tezi hazırlamıştır (2002, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
3. er-Risâletü’l-fetḥiyye. Mûsiki nazariyatıyla ilgili ikinci eseri olup Arapça kaleme alınmıştır. Padişahın fetihleri münasebetiyle kitabına bu ismi verdiğini belirten Mehmed Çelebi eseri II. Bayezid’e sunmuştur. Dünya kütüphanelerinde çeşitli nüshaları mevcut olan eserin bilinen en eski yazması 890 (1485) tarihli olup Halep’te bulunmaktadır (el-Mektebetü’l-Ahmediyye, nr. 1206). Eserin bu nüshası esas alınarak Hâşim Muhammed Receb tarafından tahkikli neşri gerçekleştirilmiş (Küveyt 1406/1986), ayrıca Tunus Zeytûne Camii Kütüphanesi’ndeki nüshasından Menûbî es-Senûsî’nin yaptığı Fransızca tercümesi Baron Rodolphe d’Erlanger’in kitabı içerisinde yayımlanmıştır (La musique arabe, Paris 1939, IV, 257-522). Öte yandan Hakkı Tekin eseri Türkçe’ye çevirerek üzerinde bir doktora çalışması yapmıştır (Ladikli Mehmed Çelebi ve er-Risâletü’l-Fethiyye’si, 1999, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
Mehmed Çelebi, Safiyyüddin el-Urmevî’nin 17’li ses sistemiyle Abdülkādir-i Merâgī’nin doksan bir olarak kaydettiği makam dizilerini aynen benimsemiştir. Eserlerinde kudemâya göre aritmetik, geometri ve harmonik olmak üzere üç türlü oranın bulunduğunu, müzikte uyumlu ve uyumsuz aralıklarla bakiye, tanînî ve mücennep aralıklarının ses sistemindeki yerini kabul eder. Müellif ayrıca, kendinden önceki nazariyecilerde görülmeyen küçük üçlü ve büyük üçlü aralıklarıyla dörtlü ve beşli aralıklardan ve önceki nazariyatçılardan farklı olarak yedi büyük aralıktan bahseder. Usulleri gözde usuller, az kullanılan ve en az kullanılanlar şeklinde topluca anlatması, on iki makam, yirmi dört şube, yedi âvâze ve otuz terkip üzerinde durması, makam seyirlerini izah ederken çıkıcı ve inici ifadelerini kullanması dikkat çekicidir. Kaleme aldığı mûsiki nazariyatı eserleriyle dönemin mûsiki çalışmalarına önemli katkıda bulunan Mehmed Çelebi daha sonra yapılacak pek çok çalışmaya kaynak teşkil etmiştir. Onun makam tanımları ve seyirleri, dönemin diğer müzik eserleriyle karşılaştırmalı olarak Binnaz Başer Çelik’in doktora tezinde ele alınmıştır (Hızır bin Abdullah’ın Kitâbü’l-Edvâr’ı ve Makamların İncelenmesi, 2001, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
BİBLİYOGRAFYA
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1236.
Flügel, Keşfü’ẓ-ẓunûn İndeks, IV, 379.
R. G. Kiesewetter, Die Musik der Araber, Leipzig 1842, s. 88.
Osmanlı Müellifleri, I, 51.
Brockelmann, GAL Suppl., II, 667.
Abbas el-Azzâvî, Mûsîḳa’l-ʿIrâḳıyye fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1370/1951, s. 64-65.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 609.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 620.
Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 59.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 131.
Abdülhamîd el-Alûcî, Râʾidü’l-mûsîḳa’l-ʿArabiyye, Bağdad 1964, s. 48.
H. G. Farmer, The Sources of Arabian Music, London 1965, s. 62.
a.mlf., Meṣâdirü’l-mûsîḳa’l-ʿArabiyye (trc. Hüseyin Nassâr), Kahire, ts. (Mektebetü Mısr), s. 107.
A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings (c. 900-1900), München 1979, s. 264.
Üsâme Nâsır en-Nakşibendî, Maḫṭûṭâtü’l-mûsîḳā ve’l-ġınâʾ ve’s-semâʿ fî Mektebeti’l-metḥafi’l-ʿIrâḳī, Bağdad 1979, s. 22.
a.mlf., “Maḫṭûṭâtü’l-mûsîḳā ve’l-ġınâʾ”, el-Mevrid, XIII/4, Bağdad 1984, s. 123.
Hüseyin Sadeddin Arel, Türk Musikisi Kimindir?, Ankara 1988, s. 17.
M. Âsaf Fikret, Fihrist-i Elifbâʾî-yi Kütüb-i Ḫaṭṭî-yi Kitâbḫâne-i Merkezî-yi Âsitân-ı Ḳuds-i Rażavî, Meşhed 1369 hş., s. 424.
M. Cihat Can, XV. Yüzyıl Türk Musikisi Nazariyatı/Ses Sistemi (doktora tezi, 2001), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Mûsikî Literatürü Tarihi, İstanbul 2003, s. 18-22.
P. Collangettes, “Etude sur la musique arabe”, JA, 10. seri, IV (1904), s. 379, 383, 386.
Rauf Yekta, “Lâdikli Mehmed Efendi”, Anadolu Mecmuası, I/1, İstanbul 1340, s. 9-14.
Mustafa Yeşil, “Türk Musikisi Bibliyografyası Denemesi”, MM, sy. 221 (1966), s. 139.
Recep Uslu, “Ladikli Mehmed Çelebi Üzerindeki Şüpheler”, a.e., sy. 462 (1998), s. 33-38.
a.mlf., “XV. Yüzyılda Yazılmış Türkçe Musiki Nazariyatı Eserleri”, TD, XXXVI (2000), s. 462-463.
Öztuna, BTMA, II, 38.
Nuri Özcan, “Osmanlılar’da Musikî”, Osmanlı Ansiklopedisi, İstanbul 1993, III, 217.
