MERVEZÎ, Ebû Tâlib

Hz. Hüseyin’in soyundandır. Hakkında en geniş bilgiyi 614 (1217) yılında Merv’de kendisiyle görüşen çağdaşı Yâkūt el-Hamevî vermekte, daha sonraki kaynaklar da bu bilgileri tekrarlamaktadır. Yâkūt’un kaydettiğine göre atalarından İmam Ca‘fer es-Sâdık’ın oğlu Muhammed ed-Dîbâc’ın torunu Hüseyin b. Ali Bağdat’tan Kum’a göç etmiş, Mervezî’nin üçüncü dedesi Ebû Ali Ahmed b. Muhammed buradan ayrılarak Merv’e yerleşmişti. Mervezî, kendi ifadesine göre 22 Cemâziyelâhir 572’de (26 Aralık 1176) Merv’de doğdu. İlk öğrenimine burada başladı ve Kadı Müntehabüddin Muhammed b. Süleyman el-Fakīhî’den ders aldı. Çıktığı hac yolculuğu sırasında 592’de (1196) Bağdat’a ulaşınca yolculuğa devam etmeyip bir süre bu şehirde öğrenimini sürdürdü. Bu arada uğradığı Hârizm, Herat, Nîşâbur, Cürcân, Rey, Yezd, Şîraz, Râmhürmüz, Tüster ve Hemedan gibi yerlerdeki ulemâdan faydalandı. Başta ensâb olmak üzere Arap dili ve edebiyatı, hadis, usul, fıkıh ve nücûm konularında tanındı. Hocaları arasında Fahreddin er-Râzî, Mutarrizî, Muhammed b. Sa‘d ed-Dîbâcî, Fahreddin Muhammed b. Muhammed el-Mâherevî, İsmâil b. Muhammed el-Kâşânî, Abdürrahîm b. Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Muhammed b. Mes‘ûd el-Mes‘ûdî, Abdullah b. Ömer es-Saffâr anılabilir.

Mervezî’nin Merv’e ne zaman döndüğü bilinmemekle birlikte 598’de (1202) Şîraz’da (el-Faḫrî, s. 105, 140), 603’te (1207) Hârizm’de olduğu (a.g.e., s. 134) ve hocası Râzî’nin vefat tarihi olan 606’dan (1210) önce Merv’e geldiği anlaşılmaktadır. Fahreddin er-Râzî Merv’e geldiğinde onun önde gelen öğrencileri arasında yer alan Mervezî hocasının isteği üzerine el-Faḫrî adlı eserini kaleme aldı. Hocası kitabı çok beğendi, kendisinin bu konuda onun talebesi olduğunu belirtti. Mervezî Merv’de kadılık yaptı ve ders verdi. Vefat tarihi kesin olarak bilinmemekte, Yâkūt el-Hamevî’nin ondan rahmetle söz etmesinden (Muʿcemü’l-üdebâʾ, VI, 148) kendisiyle görüştüğü 614 (1217) yılı ile vefat ettiği 626 (1229) yılı arasındaki bir tarihte öldüğü anlaşılmaktadır. Mervezî’nin mezhebi hakkında bilgi bulunmamakla birlikte Takıyyüddin et-Temîmî, muhtemelen fıkıh öğrendiği hocalarından Mâherevî’nin Hanefî olmasından dolayı onu da Hanefî âlimlerinin biyografisine dair eserine almıştır. O dönemde daha çok Türk asıllı hânedanların elinde kalan Merv’de kadılık yapması da bu ihtimali güçlendirmektedir.

Eserleri. Mervezî’nin günümüze ulaşan el-Faḫrî fî ensâbi’ṭ-Ṭâlibiyyîn adlı eserinden başka aynı konuda çeşitli eserler yazdığı bilinmektedir. Hz. Peygamber’le ve kendi zamanına kadar gelen soyu ile ilgili bu muhtasar eser, önsözde de belirtildiği gibi müellifin hocası Fahreddin er-Râzî’nin bu konuda kendisinden bir kitap yazmasını istemesi üzerine kaleme alınıp ona sunulmuştur. Râzî’nin lakabına nisbetle müellifin el-Faḫrî adını verdiği kitap Mehdî er-Recâî tarafından neşredilmiştir (Kum 1409). Mervezî’nin diğer eserleri de şunlardır: el-Faḫrî’de atıflarda bulunduğu, altmış cilt kadar olduğu kaydedilen Ḥaẓîretü’l-ḳuds ve bunun yirmi ciltlik muhtasarı Bustânü’ş-şeref, Ġunyetü’ṭ-ṭâlib fî nesebi âli Ebî Ṭâlib, el-Mûcez fi’n-neseb, Zübdetü’ṭ-Ṭâlibiyye, Ḫulâṣatü’l-İtreti’n-nebeviyye fî enṣâbi’l-Mûseviyye, el-Maʿârif ve’l-elḳāb, Nesebü sâdeti’l-Merâvize, el-Müs̱elles̱ fi’n-neseb. Mervezî ayrıca ensâba dair çeşitli eserleri şecereli hale (müşeccer) getirmiştir (Yâkūt, VI, 145-146).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 235 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.