MEŞREFÎ

Cezayir’in batısındaki Muasker bölgesinde Garîs’e bağlı Kert köyünde doğdu. Meşârif diye anılan ulemâ ailesine mensuptur. Bazı kaynaklarda dedesine nisbetle Arabî b. Ali diye de anıldığı gibi babasının adı Ali, dedesininki Abdülkādir, doğum yeri de Garîs olarak kaydedilir. Doksan yaşlarında vefat ettiğine dair bilgiden (İbn Sûde, İtḥâfü’l-müṭâliʿ, I, 330; M. Muhyiddin el-Meşrefî, XXI, 7155) 1223 (1808) yılı dolaylarında doğduğu anlaşılmaktadır. Abbas b. İbrâhim, el-Ḥüsâmü’l-Meşrefî’yi 1285’te (1868) yazdığı sırada elli yaşına yaklaştığına dair kayda dayanarak 1230’ların (1820) ortalarında doğmuş olacağını yazar (el-İʿlâm, IX, 28). Ancak bu görüş diğer kaynaklarda verilen hayatının çeşitli safhalarıyla ilgili bilgilerle çelişmektedir. İlk dinî bilgileri fakih olan babasından alan Meşrefî köyünde hıfzını tamamladı. Derkāviyye’nin kurucusu Muhammed Arabî ed-Derkāvî’nin talebelerinden Şeyh Arabî et-Tavîl el-Vâsıtî aracılığıyla bu tarikata intisap etti. Daha sonra gittiği Muasker’de aralarında Muhammed b. Abdullah Sakkāt (Sakt) el-Meşrefî, Ebû Re’s el-Muaskerî, Ahmed b. Tihâmî, Abdülkādir b. Mustafa b. Ahmer, Müstegānim’de Seyyid Muhammed b. Sâbir, Muhammed b. Âşir ve Abdülkādir b. Kandûz, Tilimsân’da Muhammed b. Sa‘d et-Tilimsânî, Muhammed el-Fahhâr gibi âlimlerin bulunduğu birçok hocadan çeşitli ilimler okudu. Hac seyahatleri sırasında içlerinde Mısır ve Hicaz ulemâsının da yer aldığı âlimlerden icâzet aldı (Kettânî, II, 577-578). 1240’ta (1824) gittiği Vehrân’da altı yıl kalarak tahsilini tamamladı. Fransızlar’ın ülkeyi işgal etmesi üzerine (1830) köyüne dönüp ders okutmaya başladı. Bu arada Mecâce bölgesine giderek öğrenim görmek istediyse de umduğunu bulamadan geri döndü. Ṭırṣu’l-aḫbâr adlı eserinde verdiği bilgilerden Fransız güçlerine karşı Emîr Abdülkādir el-Cezâirî’den önce babasının öncülüğünde mücadele ettikleri anlaşılmaktadır. Emîr Abdülkādir’in mukavemetinin son bulmasının (1843) ardından 1844’te Mağrib’e gidip Fas şehrine yerleşti. Burada ders okutmakla meşgul oldu. Sultan I. Hasan’ın yakın maiyetinde bulunup onun bazı seyahatlerine eşlik etmesine rağmen bir kısım eserlerinde, yabancı kabul edilerek Fas ulemâsından ikinci sınıf müderris muamelesi gördüğünden, vakıfların maddî imkânlarından mahrum bırakıldığından şikâyet eder. Hac seyahati sırasında ilki 1265 (1849), ikincisi 1294’te (1877) olmak üzere iki defa Cezayir’e gitti. 1313’te (1895) Fas’ta vefat eden Meşrefî, Bâbülfütûh’un dışında Şeyh İbn Hirzihim’in türbesi yakınında defnedildi. Bazı kaynaklarda ölüm tarihi 1311 (1893) olarak kaydedilir.

Meşrefî’nin bazı eserleri sert üslûbunu yansıtan tenkit ve reddiye mahiyetindedir. Yöneticilere karşı hakkı söylemekten çekinmediği, güzel ve süratli yazı yazdığı belirtilir. Cezayir’in kültür tarihiyle ilgili hacimli eserinde Meşrefî’ye sıkça atıfta bulunan Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah’a göre tarihe dair geniş mâlûmatı yanında Meşrefî, ilmî bakımdan ileri bir çevrede yetişmiş ve araştırma metotlarını öğrenmiş olsaydı alanında benzersiz eserler ortaya koyabilecekti (Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, VII, 403). Abdülhak Şeref, Meşrefî’nin el-Ḥüsâmü’l-Meşrefî adlı eseri üzerine hazırladığı doktora tezinden başka el-ʿArabî b. ʿAbdilḳādir b. ʿAlî el-Meşrefî: Ḥayâtühû ve âs̱âruh adıyla bir eser kaleme almıştır (Cezayir 2011).

Eserleri. 1. Ẕaḫîretü’l-evâḫir ve’l-evvel fîmâ yeteḍammenu (yentaẓim) min aḫbâri’d-düvel (er-Riḥletü’l-Cezâʾiriyye, Riḥletü’ş-Şeyḫ el-Meşrefî). Altı bölümden (bab) meydana gelen eserin ilk dört bölümünde özetle Hz. Âdem’den İslâmiyet’in doğuşuna kadar geçen olaylarla ilgili bilgi aktarılır. Müellif, 1849 ve 1877 yıllarında Cezayir’e yaptığı seyahatlerine ait müşahedelerine de yer verdiği beşinci bölümde İslâm’ın zuhurundan kendi zamanına kadar İslâm tarihini, Cezayir’de Osmanlı devrini ve Fransız işgali dönemini genişçe ele alır. Cezayir’deki Osmanlı yöneticilerinin uygulamalarından olumsuz ifadelerle (Abdülhak Şeref, Kâne’t-Târîḫiyye, sy. 20 [2013], s. 27) ve Ṭırṣu’l-aḫbâr’da yazdığının aksine Emîr Abdülkādir’den övgüyle söz etmesi dikkat çeker. Altıncı bölümde Mağrib’de Filâlîler dönemini I. Hasan zamanına (1873-1894) kadar getiren Meşrefî, Fas ve Cezayir’in müteahhirîn ulemâsının biyografilerine, Cezayir’in çeşitli bölgeleri ve şehirleriyle ilgili mâlûmata yer vermiştir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, VII, 403-407; Rabat Umumi Ktp., nr. 2659K). Abdülhak Şeref bir makalesinde bu seyahatnâmeyi incelemiştir (bk. bibl.). Fransız şarkiyatçısı Henri Pérès, bir sempozyum tebliğinde (Revue africaine, LXXVI/362-363, Alger 1935, s. 259-270), bu eserle V. Muhammed Bayram’ın Ṣafvetü’l-iʿtibâr adlı eserinin ilgili bölümlerine dayanarak Fransız işgalini Cezayir için olumlu göstermeye çalışmıştır (bu konudaki bir değerlendirme için bk. Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, VII, 404-405).

2. el-Ḥüsâmü’l-Meşrefî li-ḳaṭʿi lisâni’s-sâbbi’l-ʿacrefî en-nâṭıḳ bi-ḫurâfâti’l-caʿsûs seyyiʾi’ẓ-ẓan Ekensûs. Muhammed b. Ahmed Ekensûs’un el-Ceyşü’l-ʿaremremü’l-ḫumâsî adlı tarihine yönelik eleştiriler içeren eser bir mukaddime, yedi bölüm ve bir hâtimeden meydana gelir. Eserde üçüncü bölümden itibaren sırasıyla I. İdrîs, müellif zamanında Mağrib’in çeşitli şehirlerindeki belli başlı zâviyeler, Fas Kadısı Abdülhâdî b. Abdullah el-Alevî, Sultan Ebû Zeyd b. Hişâm ve IV. Muhammed zamanında üst derecedeki bazı devlet görevlileri, IV. Muhammed’in geniş biyografisi, oğlu veliaht I. Hasan ve onun devrindeki üst düzey devlet görevlileri, sonuç bölümünde de Fas şehri ve şehrin XIX. yüzyıldaki tanınmış şahsiyetleri hakkında bilgi verilir (Rabat Umumi Ktp., nr. 1207, 2276K). Abdülhak Şeref Cezayir Vehrân Üniversitesi’nde eseri dördüncü bölümün sonuna kadar doktora tezi olarak neşre hazırlamıştır (2012).

3. Nüzhetü’l-ebṣâr li-ẕevi’l-maʿrife ve’l-istibṣâr tenfî ʿani’l-mütekâsile’l-vesene fî menâḳıbi Aḥmed b. Muḥammed ve veledihî es-Seyyid el-Ḥasan (fî sîreti’ş-şeyḫayn el-Ḥasan ve vâlidihi Aḥmed b. Muḥammed et-Timkedeştî). er-Riḥletü’s-Sûsiyye olarak da anılır. Sûs bölgesinin Temgrût’tan sonra ikinci önemli zâviyesi olan Timkedeşt Zâviyesi’ne yaptığı seyahate dair müşahedelerine ve Şeyh Ahmed b. Muhammed es-Sûsî ile oğlu Ebû Ali Hasan hakkında mâlûmata yer verdiği esere XIX. yüzyıl Mağrib tarihi, Sûs bölgesi ve buradaki zâviyeler, Mağrib ulemâsıyla ilgili kısa biyografiler, halk arasında yayılan Batı icatları hakkında da bilgi eklemiştir (Rabat Umumi Ktp., nr. 579K; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 5616).

4. Ṭırṣu’l-aḫbâr bimâ cerâ âḫire’l-erbaʿîn mine’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer li’l-müslimîne maʿa’l-küffâr ve fî ʿutuvvi’l-Ḥâc ʿAbdilḳādir ve ehli dâʾiretihi’l-füccâr. Yedi bölüm ve bir hâtimeden oluşan eserde Fransa’nın Cezayir’e saldırmasını, onlarla Türkler arasında meydana gelen çarpışmaları, Emîr Abdülkādir ile cihad üzerine biat yapılmasını, Cezayir ile Vehrân çevresinde müslümanlarla Fransızlar arasında cereyan eden savaşları, Fransızlar’ın bütün Cezayir’i işgal etmelerini, zarureten onların hâkimiyeti altında yaşayanları kınama ve hıristiyan olmakla itham etme meselesini, İslâm’da devlet başkanlığını ve ilgili hükümleri ele alan müellif kabile ve aile çevresinin etkisinde kalması bakımından Emîr Abdülkādir’in siyasetini eleştirmiştir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezaʾiri’s̱-s̱eḳāfî, V, 574; VII, 361-363; Rabat Umumi Ktp., nr. 496K, müellif hattı; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1476, 6533).

5. Risâle fî ehli’l-baṣbûri’l-ḥus̱âle. Manda yönetimi sırasında Fransızlar’ın himayesini kabul eden, pasaportlarını alan ve kendileriyle iş birliği yapanları eleştirmek, bunun dinen meşrû olmadığını açıklamak için kaleme alınmıştır (Menûnî, Meṣâdirü’l-ʿArabiyye, II, 138). Abdülhak Şeref, “Mevḳıfü’l-ʿArabî el-Meşrefî mine’l-himâyeti’l-konsiliyye min ḫilâli nâziletihî er-Risâle fî ehli’l-baṣbûri’l-ḥus̱âle” adıyla bir makale yazmıştır (Mecelletü’l-Ḫaldûniyye, sy. 5 [Tiyâret / Cezayir 2011], s. 225-244).

6. Meşmûmü ʿarrâri’n-necd ve’l-ġayṭâni’l-muʿîd li-istinşâḳi’l-vâlî ve enfâsi’l-mevlâ es-sulṭân. Fas şehrinin valisine karşı Zerhûn halkının isyanından sonra valinin isteği üzerine yazılmıştır. Müellif siyaset kuralları, I. Hasan, Fas valisi, Filâlîler ve hükümdarları hakkında bilgi verdiği eserinde I. Hasan’ın söz konusu olay üzerine Zerhûn eşrafına gönderdiği mektuba, Fas şehrinin güzelliklerine, Benî Gardîs gibi tanınmış ailelere ve önde gelen şahsiyetlerine, 1870 Fransa-Almanya savaşına, kâtiplerin niteliklerine, güzel yazı ve yazı malzemeleri gibi konulara dair mâlûmata da yer vermiştir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 12082, müellif hattı).

7. el-Yevâḳītü’s̱-s̱emînetü’l-vehhâce fi’t-taʿrîf bi-Sîdî Muḥammed b. ʿAlî Mevlâ Mecâce (Yâḳūtetü’n-nesebi’l-vehhâce fi’t-taʿrîf bi-Sîdî Muḥammed b. ʿAlî Mevlâ Mecâce). Eserde Cezayir’de Mecâce bölgesinde XI. yüzyılın ortalarında yaşayan, kendi adıyla anılan zâviyede irşadda bulunan, Âbehlûl lakaplı Şeyh Muhammed b. Ali el-Mecâcî’nin biyografisi, hocaları, kerametleri, evlât ve ahfadı hakkında bilgi aktaran müellif Mağrib ve Cezayir’deki İdrîsîler’in neseplerinden de bahsetmiştir (nşr. Hamdâdû b. Ömer – Arabî Bû Amâme, Beyrut 2012).

8. Temhîdü’l-mecâl ve mâ verâʾehâ mine’l-maʿmûr ve ıṣlâḥu ḥâli’s-sevâhil ve’s̱-s̱uġūr (Riḥletü şimâli’l-Maġrib). Sultan I. Hasan’ın 17 Şevval 1306 (16 Haziran 1889) tarihinde Fas’tan başlayarak çeşitli kabileleri, Şefşâven, Tıtvân, Tanca, Asîle, Arâîş ve Zerhûn gibi kuzey şehirlerini dolaşıp tekrar Fas’a döndüğü seyahatine dairdir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 2420K).

9. Riḥle ilâ nevâḥî Fâs. 168 beyitlik bir manzumedir (Rabat Umumi Ktp., nr. 1264K/15).

10. Fetḥu’l-mennân fî şerḥi Ḳaṣîdeti İbni’l-Vennân (el-Mevâhibü’s-seniyye fî şerḥi’ş-Şemaḳmaḳıyye). İbnü’l-Vennân Ahmed b. Muhammed el-Himyerî et-Tüvâtî’nin Filâlî Hükümdarı III. Muhammed hakkında yazdığı kasidenin şerhi olup müellif eserinde kendi zamanında çay ve tütün kullanımı ile yine kendi zamanına kadar Filâlî Devleti’nin kısa tarihine de yer vermiştir (Rabat Umumi Ktp., nr. 629C; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 12427; el-Hizânetü’z-Zeydâniyye, nr. 1041).

11. Aḳvâlü’l-müṭâʿîn fi’ṭ-ṭaʿn ve’ṭ-ṭavâʿîn. Veba hastalığının mahiyetinden, tedavi ve korunma yollarından, Mağrib ve Cezayir’de XIX. yüzyılda meydana gelen veba olaylarından ve ölen kişilerden bahseder (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 2054, müellif hattı).

12. er-Riḥletü’l-ʿarîża fî edâʾi’l-farîża. Müellifin hac seyahati izlenimlerini içerir (Ahmediyye Kütüphanesi’nde bir parçası bulunmaktadır; İbn Sûde, II, 353).

13. Ḥâşiye ʿale’l-Mekkûdî. İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sine Abdurrahman b. Ali el-Mekkûdî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (el-Hizânetü’s-Subeyhiyye, nr. 312).

14. el-Fetḥ ve’t-teysîr fî şerḥi ḳaṣîdetin ḥavet men hüm ʿalâ ḳademi’l-beşîri’n-neẕîr. Felç olan başvezir Muhammed b. Arabî el-Câmiî’nin şifa bulması için niyazda bulunduğu “Gavsiyye” adlı uzun urcûzesinin şerhidir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 5271, müellif hattı).

15. Dîvân (Rabat Umumi Ktp., nr. 204K, vr. 3-105, müellif hattı; Rabat, el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 2420, 5310). Meşrefî’nin divanı, çoğu Sultan I. Hasan’ın övgüsüne dair olmak üzere Faslı bazı devlet adamları ve kraliyet ailesinden kimseler hakkındaki methiyelerini ve memleketi Cezayir’le ilgili şiirlerini ihtiva eder (İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, II, 392; Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, VIII, 220).

16. Künnâşetü’l-ʿArabî el-Meşrefî. Eserde tarih ve edebiyata dair okuma notları, müellife ve başkalarına ait şiirler, haber ve tarihler bulunur (Rabat Umumi Ktp., nr. 294; başka bir künnâşesi: nr. 471).

17. Taḳyîd fî ẕemmi’l-belediyyîn min ehli Fâs (İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, II, 450). Muhammed Gālî b. Mekkî b. Süleyman el-Endelüsî el-Fâsî’nin, es-Seyfü’l-meşrefî li-ḳaṭʿi lisâni’l-Meşrefî adıyla kaleme aldığı reddiye (a.g.e., II, 494) bu eserle ilgili olmalıdır.

18. ed-Dürrü’l-meknûn fi’r-red ʿale’l-ʿallâme Cennûn. Bu eserinde müellifin tarikat ehlini savunup muhalifleri şiddetle eleştirdiği ve tenkidinde şer‘î sınırları aştığı kaydedilir (İbn Sûde, a.g.e., II, 455; Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, VII, 100).

19. ʿAcîbü’ẕ-ẕâhib ve’l-câʾî fî fażîḥati’l-Ġālî el-Leccâʾî. Muhammed Gālî b. Muhammed el-İmrânî el-Hasenî el-Leccâî’nin Emîr Abdülkādir el-Cezâirî’ye yönelik eleştirilerine cevaptır (İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, II, 489; Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, VII, 99).

20. Varaḳāt fî revâci’s-sikke bi’z-ziyâde. Yabancı sermayenin Mağrib’e girmesi üzerine çok tartışılan faiz konusuyla ilgili olmalıdır (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, VII, 203).

Meşrefî’nin kaynaklarda diğer bazı eserleri de zikredilir (eserleri için ayrıca bk. Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Ebḥâs̱ ve ârâʾ, II, 178-191).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 259-261 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.