MİLLÎ KÜTÜPHANE

Türkiye’de Millî Kütüphane’nin kuruluşu, bazı araştırmacılara göre Beyazıt’ta Kütübhâne-i Umûmî-yi Osmânî’nin hizmete açılış tarihi olan 24 Haziran 1884’e kadar gitmektedir (bk. BEYAZIT DEVLET KÜTÜPHANESİ). Bu görüşün dayanağı, basılan her eserin bir nüshasının bu kütüphaneye ücretsiz olarak verilmesini hükme bağlayan 14 Zilkade 1299 (15 Eylül 1298 r./ 27 Eylül 1882) tarihli iradedir. Ancak bu kararın ne kadar süreyle ve nasıl uygulandığı bilinmediği gibi dönemin siyasî şartları da bir millî kütüphane fikrinin ortaya çıkması için uygun değildir. Özellikle Münif Mehmed Paşa’nın Maarif nâzırlığı dönemlerinde İstanbul’da bir devlet kütüphanesi açılması yönünde çalışmalar olmuşsa da bunlar sonuçlanmamıştır.

İttihat ve Terakkî Fırkası’nın sekizinci kongresinde (1917) İstanbul’da bir millî kütüphane kurulması kararı alınmış, ancak uygulamaya geçilememiştir. Bu istek adında “millî” kelimesi bulunan, fakat aslında birer halk kütüphanesi olan ve 1912-1920 yılları arasında açılan İzmir, Kayseri, Eskişehir, Diyarbekir ve Bursa millî kütüphaneleriyle gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. 1925’te Hamit Zübeyr (Koşay) tarafından hazırlanıp Maarif Vekâleti’ne sunulan halk kütüphanelerine dair raporda “devlet kütüphanesi” şeklinde ortaya konan millî kütüphane fikri Atatürk zamanında hazırlanan bina projeleriyle desteklenmişse de bu da bir sonuca varmamıştır. Bu konuda en önemli katkıyı Adnan Ötüken yapmıştır. Millî kütüphanenin kurulmasının önemini ortaya koyan makaleleri yanında Ötüken, 15 Nisan 1946 tarihinde Maarif Vekâleti Neşriyat Müdürlüğü’nde Millî Kütüphane Hazırlık Bürosu’nu, bu büronun çeşitli masraflarını karşılamak için de 21 Şubat 1947’de Millî Kütüphaneye Yardım Derneği’ni kurmuştur. Millî Kütüphane Hazırlık Bürosu 1 Nisan 1947’de 60.000’e yakın kitapla geçici bir süre için başka bir binaya taşınmış, 16 Ağustos 1948’de de bugün Ankara İl Halk Kütüphanesi olarak kullanılan binada Millî Kütüphane hizmete açılmıştır. 29 Mart 1950’de 5632 sayılı Millî Kütüphane Kuruluş Kanunu, 18 Mayıs 1955’te bu kanuna ek 6568 sayılı kanun kabul edilmiştir. Mart 1952’de UNESCO’nun yardımıyla Millî Kütüphane bünyesinde kurulan Bibliyografya Enstitüsü’ne bu ek kanunla resmî hüviyet kazandırılmıştır. Hızla gelişen koleksiyon ve kullanıcı ihtiyaçları göz önüne alındığında kısa zamanda yetersiz kalacağı anlaşılan binanın yerine 1965 yılında hazırlık çalışmalarına başlanan yeni bina 5 Ağustos 1983 tarihinden itibaren hizmet vermeye başlamıştır.

Millî Kütüphane’nin görevi “millî kültür araştırmalarını mümkün kılmak, bu maksada elverişli bütün eserleri ve belgeleri bir araya toplayarak bir merkez oluşturmak, yurt içinden ve yurt dışından gelen bilgi isteklerini karşılayıp her türlü bilim ve sanat araştırmalarını kolaylaştırmak”tır. 1934’te kabul edilen Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu’na göre Türkiye’de yayımlanan her eserin bir nüshası ücretsiz olarak Millî Kütüphane’ye gönderilmektedir. Günümüzde bu kanunun değişen baskı ve çoğaltma tekniklerine uygun hale getirilmesi ve eksiksiz olarak uygulanabilmesi için gerekli değişiklik taslakları üzerinde çalışılmaktadır.

Kültür Bakanlığı’na bağlı bir başkanlık olan Millî Kütüphane, başkan ve başkan yardımcısının emrinde üç daire başkanlığı ve on yedi şube müdürlüğü şeklinde örgütlenmiştir. Bu yapı içerisinde diğer kütüphanelerden farklı olarak yabancı yazarların yurt dışında basılmış Türkiye ve Türkler’le ilgili eserleriyle Türk yazarların yurt dışında yayımlanmış eserleri ve el yazması kitaplar satın alınmaktadır. Millî Kütüphane tarafından hazırlanarak basılan bibliyografya ve kataloglarla yürütülen projeler, Türkiye’nin geriye dönük ve güncel bilgi birikimini ortaya koyması bakımından önemli çalışmalardır. Türk Kütüphaneciler Derneği yayını olarak çıkarılan, fakat Millî Kütüphane uzmanları, müşavirleri ve kütüphanecilerinden oluşan bir komisyon tarafından Türk kütüphanelerinin ihtiyaçlarına göre hazırlanan Basma Eserler Alfabetik Katalog Kaideleri: Enstrüksiyon (Ankara 1957) adlı eserden başka 1971-1991 yılları arasında Devlet Yayınları Bibliyografyası, 1989-1991 yıllarında Seçilmiş Gazete Yazıları Bibliyografyası yayımlanmıştır. Türkiye Bibliyografyası ile (1955 –) Türkiye Makaleler Bibliyografyası’nın (1952 –) neşri aylık olarak sürmektedir. Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu ise ([TÜYATOK] 1978 –) öncelikle Kültür Bakanlığı’na bağlı kütüphanelerle müzelerde ve resmî kuruluşlarla bazı şahsî kütüphanelerde mevcut yazma eserlerin bibliyografik künyelerinin yer aldığı, uzman personel konusundaki eksiklikler yüzünden oldukça yavaş yürütülen bir çalışmadır. Bu proje çerçevesinde 1979-2000 yılları arasında on dört fasikül neşredilmiştir. Millî Kütüphane Yazmalar Kataloğu (1987 –), Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler (1729-1928) ile (1990 –) bazı eksiklerine rağmen CD formatında hazırlanmış olan “Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyası 1923-1999” ve “Eski Harfli Türkçe Basma Eserler Bibliyografyası” da kullanıcıların hizmetine sunulmuştur. Şer‘iyye sicili defterlerinin belge analizlerinin hazırlanması devam eden çalışmalardandır.

2004 yılı Nisan ayı verilerine göre Millî Kütüphane 1.045.972 adet kitap, 707.606 cilt süreli yayın, 25.929 adet el yazması, 8934 şer‘iyye sicili defteri, 55.827 eski harfli Türkçe kitap ve 197.351 kitap dışı belgeden oluşan koleksiyonunu 39.000 m²’lik bir alanda hizmete sunmaktadır. Kütüphane binası içinde bulunan çalışma ofisleri, okuma salonları yanında sergi ve konferans salonları, bilgi işlem merkezi, konuşan kitaplık, Atatürk belgeliği ve biyografya arşivi, harita salonu, basımeviyle mikrofilm ve fotoğraf laboratuvarı da hizmet vermektedir. Kataloglama “Anglo-Amerikan Kataloglama Kuralları 2”, sınıflama “Dewey Onlu Sınıflama 20” esaslarına göre yapılmaktadır. 1993 yılından itibaren Millî Kütüphane veri tabanına yüklenmiş bibliyografik künyelere internetten (www.mkutup.gov.tr) ulaşmak mümkündür.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 74-75 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.