MUHAMMED ABDULLAH İNÂN

7 Temmuz 1898’de Mısır’ın Mîtgamr şehrinin Beşlâ köyünde doğdu. Hilâlî Arapları’na mensup bir aileden gelmektedir. Ailesi 1901’de Kahire’ye taşındı. İlk ve orta öğrenimini Kahire’de tamamladı. 1914’te Medresetü’l-hukūkıssultâniyye’de tahsile başladı ve 1918’de buradan mezun oldu. Bir süre avukatlık yaptı. 1921’den itibaren telif ve tercüme işleriyle meşgul oldu. Bu çalışmaları esnasında tarihî meseleler ilgisini çekmeye başladı ve İslâm tarihinin çeşitli konularına dair makaleler yazdı. Bu makaleleriyle İngilizce, Fransızca ve Almanca’dan yaptığı edebiyata dair çeviriler el-Hilâl, es-Siyâse, es-Siyâsetü’l-Üsbûʿiyye, er-Risâle ve es̱-S̱eḳāfe gibi dergilerde yayımlandı. Araştırmaları zamanla Endülüs tarihi üzerinde yoğunlaştı. Eski Endülüs şehirlerini görmek ve Escurial Kütüphanesi’ndeki Arapça yazmaları incelemek amacıyla 1936’da İspanya’ya ilk seyahatini gerçekleştirdi. Dönüşünde Endülüs tarihiyle ilgili çalışmalarına devam etti ve Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs adlı hacimli eserinin ilk cildini 1942’de yayımladı. II. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde matbuat idaresinde çalıştı ve müdür vekilliği yaptı. Bu sırada I. Fuâd Üniversitesi (Kahire) Edebiyat Fakültesi Gazetecilik Yüksek Okulu’nda ders verdi. 1953’te bu görevlerinden ayrılarak mesaisini tamamen tarih araştırmalarına ayırdı. Endülüs tarihi hakkındaki eserlerini de İspanya’da yaptığı uzun süreli çalışmalar neticesinde telif etti. İnân bu araştırmalarının yoğunlaştığı 1950-1974 yılları arasında İspanya’ya on dört seyahat gerçekleştirdi. Bu sürede Ambrosio Huici Miranda, Luis Seco de Lucena Paredes, É. Lévi-Provençal gibi Endülüs araştırmalarının saygın isimleriyle fikir alışverişinde bulundu.

Mısır, Tunus, Cezayir, Fas, İspanya, Fransa, Danimarka, Hollanda, Vatikan ve İngiltere’de Endülüs tarihiyle ilgili yazmalar üzerinde uzun yıllar çalışan İnân ayrıca araştırmaları konusundaki ilmî faaliyetlere iştirak etmiş, çeşitli ülkelerde Endülüs tarihine dair çok sayıda konferans vermiş, uluslararası ilmî toplantılarda Mısır’ı temsil etmiştir. Bunların içinde 1958 yılından itibaren Fas kütüphanelerinde yaptığı incelemelere ve Rabat, Dârülbeyzâ, Fas, Merakeş, Tıtvân, Tanca gibi şehirlerde verdiği konferanslara özellikle işaret etmek gerekir. İnân 1976’da Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’ye üye seçildi; ertesi yıl Mısır’da sosyal bilimler alanında Devlet Takdir ödülüne lâyık görüldü. 20 Ocak 1986’da vefat etti.

Muhammed Abdullah İnân 1921’de Sosyalist Parti’nin kurucularından biri olmuşsa da ilerleyen yıllarda sosyalist görüşlerinden vazgeçmiştir. İlk dönem eserlerinde Arap milliyetçiliğini savunmuş ve Mısır’da Osmanlı idaresini eleştiren yazılar yazmıştır. Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi İnân ve aynı görüşteki Mısırlı aydınlara karşı reddiye yazmıştır. İnân’ın zamanla milliyetçi fikirleri terkettiği ve eserlerinde mutedil ifadeler kullandığı görülmektedir. Onun tarih alanındaki çalışmaları Endülüs tarihi ağırlıklı olmak üzere Mısır ve Ortaçağ İslâm tarihine dairdir. Makaleleri Mısır ve Arap dünyasının yanı sıra Avrupa’nın çeşitli dergilerinde yayımlanmıştır. İnân çalışmalarında kaynaklara vukufu ile İngilizce, Fransızca, Almanca ve İspanyolca’yı iyi derecede bilmesi sayesinde araştırdığı konulara dair Batı dillerindeki literatürü yakından takip etmiş ve yetkinlikle kullanmıştır.

Eserleri. Telif. 1. Mevâḳıfü’l-ḥâsime fî târîḫi’l-İslâm (Kahire 1347/1929, 1382/1962). Eserde ilk İslâm fetihleri, müslüman Araplar’ın İstanbul kuşatmaları, Belâtüşşühedâ, Akdeniz adalarının fethi, Malazgirt Savaşı ve Haçlı seferleri gibi İslâm tarihi açısından dönüm noktası teşkil eden bazı olaylar anlatılır.

2. Târîḫu’l-müʾâmerâti’s-siyâsiyye ve teṭavvürâtüha’l-ictimâʿiyye ve’l-ḳānûniyye min aḳdemi’l-ʿuṣûr ilâ ahdes̱ihâ (Kahire 1347/1929).

3. Dîvânü’t-taḥḳīḳ ve’l-muḥâkemetü’l-kübrâ (Kahire 1348/1930).

4. es-Siyâsetü’l-Mıṣriyye ve’l-inḳılâbü’d-düstûrî (Kahire 1349/1931, Muhammed Hüseyin Heykel ve İbrâhim Abdülkādir el-Mâzinî ile birlikte).

5. Mıṣrü’l-İslâmiyye ve târîḫu’l-ḫıṭaṭi’l-Mıṣriyye (Kahire 1350/1931, 1969). İnân’ın İslâm tarihi içerisinde Mısır’ın müstesna bir yere sahip olduğu düşüncesini ele aldığı eserinde onun Mısır milliyetçiliği açık şekilde görülür.

6. İbn Ḫaldûn: Ḥayâtühû ve türâs̱ühü’l-fikrî (Kahire 1352/1933, 1965). İbn Haldûn’un hayatına ve eserlerine dair çalışmanın sonuna onun çağdaşları olan İbn Hacer el-Askalânî, Şemseddin es-Sehâvî, İbn Tağrîberdî ve Lisânüddin İbnü’l-Hatîb gibi müelliflerin eserlerinde yer verdikleri biyografisi ve İnân tarafından tercüme edilen Rafael Altamira’nın “Notas sobre la doctrina histórica de Abenjaldún” (Homenaje á D. Francisco Codera içinde, Zaragoza 1904, s. 357-374) makalesi, İspanyol fikir adamı Jóse Ortega y Gasset’in El Espectador’un VIII. cildinde (1934) yayımladığı bir yazının İbn Haldûn ile ilgili kısmı, Alman şarkiyatçısı Von Wesendonk’un “Ibn Khaldoun. Ein arabischer Kulturhistoriker des 14 Jahrhunderts” başlıklı makalesiyle (Deutsche Rundschau, Jahrgang 49, IV) İngiliz tarihçisi A. J. Toynbee’nin “The Growth of Civilisations” başlıklı yazısı (A Study of History içinde, Oxford 1958, III, 321-328) ilâve edilmiştir. Eser, Seyyid Muhammed Eşref tarafından Ibn Khaldun; his Life and Work adıyla İngilizce’ye tercüme edilmiştir (Lahor 1941, 1969).

7. el-Ḥâkim Biʾemrillâh ve esrârü’d-daʿveti’l-Fâṭımiyye (Kahire 1937, 1357/1938, 1404/1983).

8. Târîḫu’l-Câmiʿi’l-Ezher (Kahire 1361/1942, 1378/1958). Ezher’in kuruluşunun 1000. yıl dönümü münasebetiyle telif edilmiştir. Fâtımîler döneminden müellifin yaşadığı zamana kadar Ezher’in durumu ve yapılanmasının ele alındığı bu eserinde de İnân’ın milliyetçi bazı fikirlerini görmek mümkündür.

9. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs (I-VII, Kahire 1361-1383/1942-1964). Müellifin Endülüs tarihine dair ana eseridir. Yirmi yıldan uzun bir sürede tamamlanabilen bu çalışmada Endülüs tarihi dört döneme ayrılmıştır. Birinci dönem Mine’l-Fetḥ ilâ bidâyeti ʿaṣri’n-Nâṣır ve el-Ḫilâfetü’l-Ümeviyye ve’d-Devletü’l-ʿÂmiriyye (1361/1942), ikinci dönem Düvelü’ṭ-ṭavâʾif münẕü ḳıyâmihâ ḥatte’l-fetḥi’l-Murâbıṭî (1379/1960, 1969, 1970, 1979, 1988), üçüncü dönem ʿAṣrü’l-Murâbıṭîn ve’l-Muvaḥḥidîn fi’l-Maġrib ve’l-Endelüs (Kahire 1383-1384/1964-1965, 1411/1990), dördüncü dönem Nihâyetü’l-Endelüs ve târîḫu’l-ʿArabi’l-mütenaṣṣırîn (1368/1949, 1958, 1966, 1408/1987) başlığını taşımaktadır. İnân, el-Âs̱ârü’l-Endelüsiyyetü’l-bâḳıye fî İsbânyâ ve’l-Burtuġāl adlı eserini de bu çalışmasının bir parçası olarak telif etmiştir (Kahire 1381/1961, 1997). Eserde her cildin başında ele alınan dönemle ilgili yazma ve matbu kaynaklar tanıtılmıştır. Devletü’l-İslâm’ın en dikkat çeken taraflarından biri de incelenen dönemde kuzeydeki hıristiyan krallıkların içinde bulunduğu siyasî şartlara da yer verilerek, siyasî hadiselerin karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesine imkân tanınmış olmasıdır. Eser Arapça’da veya Batı dillerinde yapılan çalışmalarda konusuyla ilgili müracaat kitabı kabul edilmektedir. Eserin ilk altı cildi Kahire’de yeniden yayımlanmış (1969, 1988-1990, 1997), bu arada Târîḫ-i Devlet-i İslâm der Endelüs adıyla Farsça’ya da çevrilmiştir (I-V, trc. Abdülmuhammed Âyetî, Tahran 1366-1371 hş./1987-1992).

10. Terâcimü İslâmiyye: Şarḳıyye ve Ġarbiyye (Kahire 1367/1948). Bazı hükümdar, kumandan, ilim ve fikir adamlarının biyografilerine dair olup genişletilmiş ikinci baskısı Terâcimü İslâmiyye: Şarḳıyye ve Endelüsiyye adıyla yapılmıştır (Kahire 1390).

11. Târîḫu’l-cemʿiyyâti’s-seriyye ve’l-harekâti’l-heddâme (Kahire 1373).

12. el-Meẕâhibü’l-ictimâʿiyyetü’l-ḥadîs̱e: ʿAnâṣıruhe’s-siyâsiyye ve’l-iḳtiṣâdiyye ve’d-düstûriyye (Kahire 1365, 1375, 1378). Müellifin demokrasi, sosyalizm, komünizm, faşizm ve nazizm gibi ideolojileri inceleyip İslâm dünyasındaki durumlarını değerlendirdiği eser, I. Fuâd Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Gazetecilik Yüksek Okulu’nda verdiği derslerin metinlerini ihtiva etmektedir.

13. Lisânüddîn İbnü’l-Ḫaṭîb ḥayâtühû ve türâs̱ühü’l-fikrî (Kahire 1388).

14. Müʾerriḫû Mıṣri’l-İslâmiyye ve meṣâdirü’t-târîḫi’l-Mıṣrî (Kahire 1388). İki bölümden oluşan eserin birinci bölümünde Fâtımî dönemine kadar gelen tarihçiler, ikinci bölümünde Memlük dönemiyle başlayan ve XIX. yüzyıla kadar devam eden süreçte yetişen tarihçiler ele alınmıştır.

15. el-Aʿlâmü’l-cuġrâfiyye ve’t-târîḫiyye bi’l-luġateyn el-İsbâniyye ve’l-ʿArabiyye (Madrid 1976).

16. S̱ülüs̱â ḳarn mine’z-zamân (Kahire 1407/1987). İnân’ın hâtıratıdır. Onun Kahire’nin XX. yüzyıl başlarındaki durumunu canlı tasvirlerle anlattığı eseri Mısır’ın yakın dönem siyasal, sosyal, eğitim ve kültür tarihine ışık tutan önemli bir kaynaktır. Özellikle 1926’da Suriye, Lübnan, Irak ve Türkiye’ye yaptığı seyahatte bu ülkeler hakkında dikkate değer tesbitlerde bulunmuştur.

17. Endelüsiyyât (Küveyt 1408/1988). Müellifin makalelerinin derlendiği bir eserdir.

Tercüme. 1. Felsefetü İbn Ḫaldûn el-İctimâʿiyye: Taḥlîl ve naḳd (Kahire 1343). Tâhâ Hüseyin’in Etude analytique et critique de la philosophie sociale d’Ibn Khaldoun adlı doktora tezinin (Paris 1917) tercümesidir (krş. Hilâl Nâcî, I, 488).

2. Ḳıṣaṣ ictimâʿiyye ve nemâẕic min edebi’l-ġarb leṭâʾife min aʿlâmi’l-firansî (Kahire 1350/1932, 1366/1947). İnân’ın, Alman ve Fransız edebiyatından tercüme ederek es-Siyâse ve es-Siyâsetü’l-üsbûʿiyye dergilerinde yayımladığı hikâyeler arasından bizzat seçerek oluşturduğu bir derlemedir.

3. Târîḫu’l-Endelüs fî ʿahdi’l-Murâbıṭîn ve’l-Muvaḥḥidîn (Kahire 1358, 1417/1996). Joseph Aschbach’ın (Yûsuf Eşbâh) Geschichte Spaniens und Portugals zur Zeit der Herrschaft der Almoraviden und Almohaden adlı iki ciltlik eserinin tercümesidir (Frankfurt am Main 1833-1837).

İnân, Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in el-İḥâṭa fî aḫbâri Ġırnâṭa (I-IV, Kahire 1375-1397/1955-1977, 1393-1398/1973-1978) ve Reyḥânetü’l-küttâb ve nücʿatü’l-müntâb (I-II, Kahire 1400-1401/1980-1981) adlı eserlerini onun 600. ölüm yıl dönümü münasebetiyle yayımlamış ve bundan duyduğu memnuniyeti de ifade etmiştir (Reyḥânetü’l-küttâb, I, neşredenin girişi, s. 11). Ayrıca Fas’taki araştırmaları esnasında el-Hizânetü’l-Haseniyye’deki yazma eserlerin katalog çalışmalarını yapan heyette de yer almıştır: Fehârisü’l-ḫizâneti’l-Ḥaseniyye (el-Melikiyye, Rabat 1400/1980, 1421/2000).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 288-290 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.