MUHAMMED ZEBÂRE

1301’de (1884) San‘a’da doğdu. Yemen’de ilim ve siyasette meşhur Zebâreli bir aileye mensuptur. Zebâre, Yemen’in Mesver vadisinde bir beldenin adıdır. Nesebinin Hz. Hasan vasıtasıyla Hz. Ali’ye ulaştığı belirtilir. Zebâre, X. (XVI.) yüzyıl devlet adamlarından büyük dedesi Emîr Hüseyin b. Ali’nin lakabıdır. Yedi yaşlarında iken babası vefat edince ağabeyi tarafından yetiştirilen Muhammed Zebâre ilk eğitimini çeşitli hocalardan aldı. Küçük yaşta hıfzını tamamlayarak fıkıh, hadis, tefsir ve Arapça derslerine devam etti. San‘a’da Muhammed b. Kāsım ez-Zafârî, İsmâil b. Ali er-Rîmî ve Muhammed b. Muhammed es-Senîdar’dan ilim tahsil etti. Yemen şehirlerinden Ravza’da Muhammed b. Muhammed el-Arrâsî ve Ahmed b. Muhammed el-Kebsî, Havlân’da es-Seyyid Muhammed b. Ali el-Emîr ve Abdullah b. Ahmed b. Ali eş-Şâmî’den, bir yıl kadar da İmam Yahyâ Hamîdüddin’den (Mütevekkil-Alellah) ders okudu. 1906’da İmam Yahyâ’ya intisap ederek meclislerinde bulundu ve onun tarafından bazı işlerle görevlendirildi. 9 Ekim 1911’de Osmanlı idaresiyle İmam Yahyâ arasında imzalanan Daân Antlaşması’nda bulundu. 1912’de İmam Yahyâ tarafından Havlân kadılığına tayin edildi. Aynı yıl hacca gitti. 1920’de San‘a’da İmam Yahyâ’nın saray emirliğine getirildi. Bu esnada orduyla birlikte isyancı kabilelere karşı gönderildi. Bazı bölgelerde kabileler arasında çıkan anlaşmazlıklarda aracılık yaptı. Önemli bir aileden gelmesi dolayısıyla ilimde ve devlet adamları arasında büyük itibara sahipti.

1922’de İmam Yahyâ tarafından Mekke Emîri Şerîf Hüseyin’e elçi olarak gönderildi. İmam Yahyâ’nın 1927’de Hicaz Kralı Abdülazîz b. Suûd’a yolladığı heyette yer aldı. 1928’de Yemen’de bulunan önemli el yazmalarının neşrine katkıda bulunmak amacıyla gittiği Kahire’de üç yıl kaldı ve eserlerin yayımlanmasını sağladı. Bunlar arasında Şevkânî’nin Fetḥu’l-ḳadîr ile Neylü’l-evṭâr ve Emîr es-San‘ânî’nin Sübülü’s-selâm adlı eserleri sayılabilir. Bu sırada Muhammed b. Habîbullah ve Ahmed b. Râfi‘ et-Tahtâvî’den ders aldı. 1931’de Kudüs’te düzenlenen İslâm Kongresi’nde Yemen’i temsil etti. Irak, Hindistan ve İran’a seyahatlerde bulundu. Suriye, Lübnan, Mısır ve Mekke’yi ziyaret etti. Böylece İslâm coğrafyasını tanıma ve devlet adamlarıyla tanışma imkânı elde etti. Ziyaretlerinde görüştüğü önemli kişilerin biyografilerini kaleme aldı. San‘a’ya döndükten sonra 1937’de oluşturulan telif komisyonu başkanlığına getirildi. 1949’da Evkaf bakanlığına tayin edildi. Ancak dostu ve hocası İmam Yahyâ’yı otoriter siyaseti ve halktan zorla zekât toplaması yüzünden sert bir şekilde eleştirince araları açıldı. Daha sonra kendini tamamen ilme vakfetti, eser telifi ve talebe yetiştirmekle meşgul oldu. Çok geniş bir kültüre sahip olan Zebâre tarihçiliğinin yanı sıra aynı zamanda fakih ve şairdi. 11 Temmuz 1960 tarihinde San‘a’da vefat etti, San‘a’nın güneyinde Cerbetürravd’da defnedildi. 8 Kasım 2006’da Merkezü’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-Yemeniyye (Aden Üniversitesi) tarafından Muhammed Zebâre hakkında ilmî bir toplantı düzenlenmiştir.

Eserleri. 1. İtḥâfü’l-mühtedîn bi-ẕikri’l-eʾimmeti’l-müceddidîn ve men ḳāme bi’l-Yemen el-meymûn min ḳurenâʾi’l-Kitâbi’l-Mübîn (San‘a 1343 h.). XIII. (XIX.) yüzyıl ile XIV. (XX.) yüzyılın başlarına kadar Yemen Zeydî imamlarının dönemini içerir.

2. Neylü’l-vaṭar fî (min) terâcimi aʿyâni(ricâli)’l-Yemen fi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer (San‘a, ts.; Kahire 1348). XIII. (XIX.) yüzyılda yaşamış Yemen’in ünlü simalarından 550 kişinin biyografisini kapsayan eser Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavvaz tarafından tahkik edilerek tekrar basılmıştır (I-II, Beyrut 1381/1961).

3. Nübelâʾü’l-Yemen bi’l-ḳarni’s̱-s̱ânî ʿaşer li’l-hicre (1359, 1376; I-III, San‘a 1433/2012).

4. Neşrü’l-ʿarf li-nübelâʾi’l-Yemen baʿde’l-elf (I-II, Kahire 1359-1376). 1000 (1592) yılından sonra yaşamış 600 Yemenli meşhur şahsın biyografisiyle ilgilidir.

5. Şerḥu Ẕeyli Ecvedi’l-müselselât (Kahire 1363). İmam İbnü’l-Murtazâ’nın hadis ricâline dair eserinin manzum şerhi olup altmış dokuz âlimin biyografisini içerir.

6. Eʾimmetü’l-Yemen (I-II, Taiz 1952). I. Zeydî İmamlar Devleti’nin kurucusu Yahyâ b. Hüseyin ile başlayan eser 1004’te (1596) vefat eden İmam Nâsır dönemiyle sona erer.

7. Bessâmetü eʾimmeti’l-Yemen bi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer el-hicrî (Tetimmetü’l-Bessâme ve ẕüyûlîhâ) (San‘a 1372). Asıl adı Ẕeylü ẕüyûli Bessâme olan eser İmam Hâdî ile başlayıp İmam Yahyâ dönemine kadar gelir.

8. ʿİzzetü’t-târîḫ (Mısır 1372). I. Dünya Savaşı’ndan 1931 yılına kadar gelen 123 beyitlik bir tarihtir.

9. Eʾimmetü’l-Yemen bi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer el-hicrî (Kahire 1952, 1376, 1405). İmam Hâdî ile İmam Muhammed b. Yahyâ dönemlerini kapsar.

10. Lisânü ṣıdḳ fi’l-âḫarîn li’l-ʿulemâʾi ve’n-nübelâʾi’l-muʿâṣırîn (Kahire 1376).

11. Ḫulâṣatü’l-mütûn fî enbâʾi ve nübelâʾi’l-Yemeni’l-meymûn (I-IV, Kahire 1418-1420/1998-1999). IV. cilt İmam Kāsım b. Muhammed ve oğulları dönemini kapsar.

Müellifin diğer eserleri de şunlardır: el-Mülḥaḳu’t-tâbiʿ li’l-Bedri’ṭ-ṭâliʿ (Kahire 1348, Şevkânî’nin el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿinin II. cildinin sonunda), Lâmiyyetü nübelâʾi’l-Yemen elleẕîne mâtû bi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer li’l-hicre (San‘a 1363), Muḫtaṣarü Enbâʾi’l-Yemen ve nübelâʾihî fi’l-İslâm (Kahire 1376; San‘a 1404/1984), el-Enbâʾ ʿan Devleti Belḳīs ve Sebeʾ (Mısır 1376; San‘a 1404/1984), Neylü’l-Ḥasaneyn bi-ensâb mine’l-Yemen min ʿıṭreti’l-Ḥasaneyn ve ġayrihâ min büyûti’l-ʿilm ve’z-zühd (Kahire 1376), Nüzhetü’n-naẓar fî aʿyâni’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer (San‘a 1979, 1404/1984, 2010), Tercemetü’s-Seyyid ʿAlemü’l-Âli’l-Ḳāsım b. el-Ḥüseyn Ebî Ṭâlib (Kahire, ts. [Matbaatü’s-selefiyye]).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 314 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.