MUHTÂRÜDDİN AHMED

14 Kasım 1924 tarihinde Hindistan’ın Bihâr eyaletinin başşehri Patna’da doğdu. Babası Mevlânâ Zaferüddin Bihârî Kādîrî Rızvî, Hint alt kıtasında Birelvî cemaatinin kurucusu Rızâ Han Birelvî’nin müridi ve halifesiydi. Soyunun yedinci nesilden Abdülkādir-i Geylânî’ye kadar vardığı söylenir. Arapça, Farsça ve Urduca’yı ailesi içinde öğrendi. Kur’an’ı ezberlemesinin ardından ilk öğrenimini Patna’da tamamladı. Burada altı yıl boyunca hadis tahsil etti. 1943’te Aligarh İslâm Üniversitesi’ne girdi. 1949 yılında üniversitede Arap dili konusunda yüksek lisans, 1952’de Abdülazîz el-Meymenî yönetiminde Arap edebiyatında doktora yaptı. Tezini hazırlarken Lytton Kütüphanesi’nde çalışmaya başladı. Doktorası, VII. (XIII.) yüzyılda yaşamış Iraklı edip ve şair Sadreddin el-Basrî’nin el-Ḥamâsetü’l-Baṣriyye adlı şiir antolojisinin tahkikidir. Alman şarkiyatçısı Fritz Krenkow kendisini beğenmiş ve Hellmut Ritter’e tavsiye etmiş, Alman Şarkiyat Enstitüsü tarafından tezinin basılmasını önermiştir.

Muhtârüddin, Ocak 1953’te Aligarh İslâm Üniversitesi’nin Arapça bölümünde okutman olarak göreve başladı. Aynı yılın ekim ayında Rockefeller bursunu kazanıp Oxford Üniversitesi’ne gitti. Burada Sir Hamilton Alexander Roskeen Gibb gözetiminde “Social Criticism in Modern Arabic Literature” adıyla bir çalışma yaptı. Avrupa’da iken akademisyenler ve hocalarla kurduğu ilişki onun araştırma yeteneğinin gelişmesine katkı sağladı. İngiltere’nin yanı sıra Hollanda, İskoçya, Almanya ve Fransa’ya gidip kütüphanelerden ve diğer araştırma kurumlarından çalışmaları için malzeme toplayarak Oxford’a döndü. 1956’da birkaç ay kaldığı Hollanda Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’nde, Suriyeli edip ve şair Emînüddin eş-Şeyzerî’nin (ö. 626/1229) son Yemen Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mes‘ûd Selâhaddin Yûsuf’un kütüphanesi için hazırladığı bir şiir ve nesir antolojisi olan Cemheretü’l-İslâm ẕâtü’n-nes̱r ve’n-niẓâm’ın yegâne nüshası (Leiden Üniversitesi Ktp., nr. 480) üzerine inceleme yaptı, değerlendirme ve eleştiriler kaleme aldı. Akademik hayatının ilk döneminde “Ârzû” mahlasıyla şiirler yazan Muhtârüddin daha sonra şiirle fazla uğraşmadı. Avrupa’ya gitmeden önce Aligarh İslâm Üniversitesi Kütüphanesi yazmalar bölümü sorumlusu ve kütüphane müdür muavini olarak çalışmıştı. 1956’da Hindistan’a dönünce Aligarh İslâm Üniversitesi’nin Arapça bölümünde akademik faaliyetini sürdürdü. 1960-1968 döneminde Mecelle-i ʿUlûm-i İslâmiyye’nin yayın müdürlüğünü yaptı, 1976’da el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Hindî’yi kurdu. Bu kurumun çıkardığı Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-Hindî’nin yayın hayatı on iki yıl sürdü. 1968’de üniversitenin İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nün müdürlüğüne, 1975’te Edebiyat Fakültesi dekanlığına getirildi. 1988’de profesör oldu, Patna’daki Mevlânâ Mazharü’l-Hak Arapça ve Farsça Üniversitesi’ne kurucu rektör yardımcısı olarak tayin edildi. 30 Haziran 2010’da Aligarh’da vefat etti ve orada defnedildi.

Bir dönem Journal of Islamic Studies ve Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-Hindî’nin editörlüğünü de yapan Muhtârüddin Hindistan, Kahire, Dımaşk, Amman gibi yerlerdeki akademi ve kuruluşların üyesiydi. Ayrıca birçok onur belgesi ve ödül almış, 1965’te kendisine Leknev Meer Akademisi ödülü, 1983’te şair Esedullah Gālib-i Dihlevî üzerine yaptığı çalışmalar dolayısıyla Hindistan cumhurbaşkanı şeref belgesi olan Gālib ödülü verilmiştir. 1988’de doğumunun 64. yılı dolayısıyla onun edebiyatta ve eğitimdeki hizmetlerinin tanıtılması için Mâlik Râm tarafından hazırlanan ve hakkında yazılmış makalelerden oluşan “Nezr-i Muhtâr” adlı bir çalışma yapılmış, ayrıca Atâ Hurşîd ile Mihr-i İlâhî Nedîm Muḫtârnâme adıyla bir monografi kaleme almıştır (Aligarh 2002). 2001 ve 2005’te İmam Ahmed Rızâ ödülüne de lâyık görülmüştür.

Eserleri. Neşir. Arapça: İbn Bükeyr Hüseyin b. Ahmed es-Sayrafî el-Bağdâdî, Feżâʾilü men ismühû Aḥmed ve Muḥammed (Aligarh 1960); Hâlidiyyân, el-Muḫtâr min şiʿri İbni’d-Dümeyne (Aligarh 1963); Sadreddin el-Basrî, el-Ḥamâsetü’l-Baṣriyye (I-II, Haydarâbâd-Dekken 1383/1963; Beyrut 1983); Müberred, Risâletü’l-Müberred ilâ Aḥmed b. Vâs̱iḳ-Billâh (fi’l-belâġa) (Aligarh 1968, bu neşirde hattat İbnü’l-Bevvâb nüshası esas alınmıştır); el-Ḳaṣîdetü’d-Dâliyye (fî medḥi’n-nebî ʿaleyhi’s-selâm) li’l-Aʿşâyi’l-Kebîr (el-Müşrik) maʿa şerḥi Emîniddîn eş-Şeyzerî (Aligarh 1965); Abdülazîz el-Meymenî, Mecâlisü’l-Meymenî (Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-Hindî, sy. 11, Aligarh 1986); Kutbe b. Evs el-Hâdire ez-Zübyânî, Dîvânü Şiʿri’l-Ḥâdire (Râmpûr 2010); Maḳālât-ı ʿArşî (Delhi 1965).

Farsça: Seyyid Veliyyullah Ferahâbâdî, Teẕkire-i Şuʿarâ-yi Feraḥʾâbâd (Delhi 1956, Târîḫ-i Feraḥʾâbâd’ın dördüncü bölümü); Şâh-ı Zuhûrüddîn-i Hâtim-i Dihlevî, Dîvân-ı Fârisî-i Ḥâtim-i Dihlevî (Râmpûr 2010).

Urduca: Seyyid Ekber Hüseyin Ekber Allahâbâdî, Ḫuṭûṭ-i Ekber (Aligarh 1951, Allahâbâdî’nin mektupları); Fazl Ali Fazlî, Kerbel Kethâ (Patna 1965); Haydar Bahş-i Haydarî, Gülşen-i Hind (Delhi 1967, 289 Urdu şairinin biyografisi); Sadreddin Âzurdeh-i Dihlevî, Teẕkire-i Âzurdeh (Delhi 1970); Dîvân-ı Ġulâm Yaḥyâ Ḥużûr-i ʿAẓîmʾâbâdî (Delhi 1977).

Katalog: Fihrist-i Maḫṭûṭât-ı ʿArabî ve Fârisî ve Urdû Zahîre-i Aḥsen-i Mâr Herevî Latin Laybriri Muslim Yuniversitey-i ʿAligarh (Oriental College Magazine, XXXII/1, Lahor, Kasım 1955, s. 25-56); Catalogue of the Persian Manuscripts in the Maulana Azad Library, Aligarh Muslim University (haz. Saiyid Athar Abbas Rizvî, gözden geçiren: Muhtârüddin Ahmed, Aligarh 1969).

Muhtârüddin Ahmed’in Hindistan, Pakistan, Suriye ve Irak’ta çıkan dergilerde Arapça, Urduca ve İngilizce birçok makalesi yayımlanmış, Aligarh’da basılan Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-Hindî’de de Arapça makaleleri çıkmıştır (makalelerinin tam listesi için bk. Atâ Hurşîd – Mihr-i İlâhî Nedîm, Muḫtârnâme, Aligarh 2002, s. 68-127).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 315-316 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.