MUSTAFA SIDKI

Cebeci Ocağı Başkethüdâsı Sâlih Efendi’nin oğludur. Kethüdâ Kalemi’nden yetişti ve bir süre Mısır’da kaldıktan sonra 1169 (1756) yılından itibaren sırasıyla kethüdâ kâtipliği, Tersane eminliği, Darphâne nâzırlığı, başmuhasebecilik, Haremeyn muhasebeciliği, ordu kâtipliği ve vekâleten defter eminliği görevlerinde bulundu; Receb 1183’te (Kasım 1769) vefat etti ve Üsküdar’da defnedildi.

Mustafa Sıdkı’nın Osmanlı ilim tarihi açısından en önemli faaliyeti klasik matematik eserlerini istinsah, tashih ve tahrir etmesidir. 1144-1159 (1731-1746) yılları arasında mutavassıtâtı iki defa temize çekip (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 40 [22 eser], 41 [31 eser]) öğrencilerine okutması onun belirli ve sistemli bir maksat güttüğünü gösterir. Bu maksat bir yandan İslâm medeniyetine ait birikimi ortaya koymak, bir yandan da Lâle Devri’nde Yanyalı Esad Efendi’nin Osmanlı ilim zihniyetinin dayandığı kelâmî-riyâzî çizgiyi eleştirerek yerleştirmeye çalıştığı Aristocu tabiat anlayışına tepki göstermek şeklinde özetlenebilir. Günümüzde yapılan araştırmalar, Mustafa Sıdkı’nın ıslah ve tahrirlerinin matematik açısından önemli bir içeriğe sahip olduğunu göstermiştir (Ali İshak Abdüllatîf, s. 215, 246-256). Onun İslâm geleneğine ait eserleri ıslah ve tahrir etme yanında Batı eserlerini de Türkçe’ye çevirmesi, Osmanlı matematiğinin eğitimdeki seviyesini ve bu eğitimle yetişen bir kişinin bilgi kapasitesini göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Mustafa Sıdkı’nın bu çift yönlü faaliyeti öğrencileri tarafından sürdürülmüş, Şekerzâde Feyzullah Sermed logaritma içeren ilk müstakil eseri Osmanlı matematiğine kazandırırken yine onun ve Mustafa Sıdkı’nın diğer öğrencilerinin elinde geleneksel Osmanlı cebir notasyon ve sembol sistemi en olgun düzeyine kavuşmuştur. Bu çift yönlü faaliyet tarzı, medrese ulemâsından İsmâil Gelenbevî ve Kuyucaklızâde Mehmed Âtıf Efendi tarafından takip edilmiştir. Mustafa Efendi ayrıca “Sıdkî” mahlasıyla birçok şiir yazmış ve Ressam Ömer Efendi’den hat meşkederek başarılı bir hattat olmuştur.

Eserleri. 1. Iṣlâḥ ve taḥrîru Kitâbi İstiḫrâci’l-evtâr fi’d-dâʾire bi-ḫavâṣṣi’l-ḫaṭṭi’l-münḥani’l-vâḳıʿ fîhâ. Bîrûnî’nin trigonometriye dair eserinin tahrir ve ıslahıdır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 41.11, vr. 74^a-82^b). Bîrûnî’nin eserine ait nüshalarla karşılaştırıldığında Mustafa Sıdkı’nın yaptığı tahririn önemli farklar ihtiva ettiği görülür.

2. Iṣlâḥ ve taḥrîru Kitâbi ʿAmeli’d-dâʾireti’l-maḳsûmeti bi-sebʿati aḳsâmin mütesâviye. Archimedes’in Sâbit b. Kurre tarafından tercüme edilen bir geometri eserinin 1153’te (1740) yapılmış ıslah ve tahriridir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 41/14, vr. 105^b-110^a).

3. Risâle fî ʿilmi’l-cebr ve’l-muḳābele. 1154 (1741) yılında bir mukaddime, üç bab ve bir hâtime halinde düzenlenen ve klasik cebir konularını içeren bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1347/8, vr. 56^b-60^a).

4. Risâle fi’l-misâḥa. Vezîriâzam Ahmed Paşa’ya sunulan ve arazi ölçümüne dair olan eserde Mustafa Sıdkı’nın kendi icat ettiği kullanışı kolay bir aletin tanıtımı yapılmaktadır (Osmanlı Müellifleri, III, 278).

5. Devâir-i İctimâ ve İstikbâlin Resm ve İsti‘mâli (Süleymaniye Ktp., Selimiye, nr. 560/7, vr. 64^a-72^b). Philippe de la Hire’nin bulduğu içtimâ ve istikbal dairelerinin çizim ve kullanımı hakkında Nicolas Bion’un kaleme alarak 1702’de Paris’te yayımladığı L’usage des astrolabes tant universels que particuliers: Accompagné d’un traité, qui en explique la construction adlı kitabın Türkçe’ye tercümesidir.

6. Rüsûm li-baʿżi’l-âlâti’l-felekiyye. Bazı astronomi aletlerinin geometrik çizimidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Riyâza, nr. 40/2, vr. 40^b-41^b + 45^b-57^a + 59^a + 60^b-64^a). Klasik astronomi aletlerinin görüntülü tanıtımları açısından büyük önem taşımaktadır.

7. Risâle fi’l-heyʾe. Yıldızların hareketleri üzerine kaleme alınmış bir risâledir (Bibliotheca Lindesiana, nr. 647).

8. Dîvân-ı Sıdkī. Türkçe şiirlerini içermektedir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1103).

9. Mecmû-i Hafîza. Arapça, Farsça, Türkçe manzum ve mensur bir lugaz-muamma mecmuasıdır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 356-357 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.