PEZDEVÎ, Ebü’l-Yüsr

421 (1030) yılında Türkistan’da Nesef yakınındaki Pezde şehrinde doğdu. Tabakat kitaplarında Kādî es-Sadr lakabıyla da anılır. Kendisine “Ebü’l-Yüsr” denmesinin sebebi, kardeşi Ebü’l-Usr el-Pezdevî’nin aksine eserlerinin kolay anlaşılır bir üslûp taşımasıdır (Taşköprizâde, II, 185). İlk eğitiminin yanı sıra hadis bilgilerini babasından aldı. Tahsil hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Hanefî-Mâtürîdî âlimleri ailesine mensup olduğuna göre memleketindeki Hanefî âlimlerinin derslerine girmiş olmalıdır. Bazı kaynaklarda Şemsüleimme el-Halvânî, Ya‘kūb b. Yûsuf b. Muhammed en-Nîsâbûrî ve İmam Ebü’l-Hattâb gibi âlimler hocaları arasında zikredilir. Bir süre Buhara’da bulundu (478/1085), ardından Semerkant’a geçti. Onun bir ara Endican’a gittiği ve burada bir filozofla âhiret konusunda tartıştığı belirtilir. Buhara’daki ikametinden sonra Semerkant kādılkudâtlığına getirildi (481/1088); kendi ifadesinden Melikşah ordularının şehri kuşatması sırasında orada bulunduğu anlaşılmaktadır (Uṣûlü’d-dîn, s. 240, 259). Büyük ihtimalle bundan sonra geçtiği Buhara’da hocalık yapmış, münazaralara katılmıştır. Zehebî’nin verdiği bilgiye göre 9 Receb 493 (20 Mayıs 1100) tarihinde Buhara’da vefat etti (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 49).

Pezdevî’nin yetiştirdiği öğrenciler arasında Necmeddin en-Nesefî, Alâeddin es-Semerkandî, Abdullah b. Muhammed el-Hulemî, kendi oğlu Ebü’l-Meâlî Ahmed ve yeğeni Hasan b. Ali kaydedilmektedir (Leknevî, s. 188). Zehebî, Pezdevî’nin derslerine katılanlar arasında Osman b. Ali el-Bîkendî, Ahmed b. Nasr el-Buhârî, Muhammed b. Ebû Bekir es-Sincî ve Ebû Recâ Muhammed b. Muhammed’i de zikreder (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIX, 49). Yaşadığı bölgede saygın bir kişi olan Pezdevî’nin başta Buhara olmak üzere Mâverâünnehir ilim çevrelerinde önemli bir Hanefî-Mâtürîdî âlimi kabul edildiği anlaşılmaktadır. Kardeşi Ebü’l-Usr Ali b. Muhammed de fıkıh alanında meşhur bir âlimdi. Kelâmcılık yönü ağır basan Ebü’l-Yüsr kelâmın tartışmalı ve güç birçok meselesini anlaşılır bir dille açıklamış, Mâtürîdiyye’nin sistemli bir mezhep haline gelip yayılmasında ve kaybolmaya yüz tutmuş literatürünün canlanıp zenginleşmesinde önemli rol oynamıştır. Daniel Gimaret, Mâtürîdî’ye ait Kitâbü’t-Tevḥîd’in anlaşılması zor kısımlarının bulunduğu yönündeki ifadesinden hareketle Pezdevî’nin Mâtürîdî olarak kabul edilmesini sorgulamak istemişse de (Théories de l’acte humain, s. 172) bu sözün Mâtürîdî kelâmının ana meselelerine yönelik sistematik bir tenkit özelliği taşımadığı açıktır (Yazıcıoğlu, XXVII [1985], s. 291). Ancak Pezdevî’nin, Mâtürîdî’den saygın bir kişi olarak bahsetmesine rağmen bu ekole mensup olduğuna dair herhangi bir ifadesine rastlanmamıştır. Ayrıca Pezdevî, Mâtürîdî’nin bazı görüşlerine Uṣûlü’d-dîn adlı eserinde karşı çıkmışsa da onu Eş‘arîler’e dahil etmemiş, Ebû Hanîfe çizgisinde ayrı bir akımın en önemli temsilcisi olarak görmüştür. Aslında Pezdevî’nin yaşadığı dönemde Mâtürîdiyye ekolünün tekâmül ettiğini söylemek mümkün değildir.

Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî, Ebû Hanîfe tarafından temelleri atılıp Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Sünnî bir kelâm ekolü haline getirdiği Mâtürîdiyye’nin, eserlerinin bir kısmı günümüze intikal etmiş önemli âlimlerinden biridir. Pezdevî’yi Mâtürîdiyye’nin kuruluşunu sağlayan mütekaddim kelâm âlimleri silsilesinin sonuncularından biri olarak kabul etmek mümkündür. Uṣûlü’d-dîn adlı kitabının mukaddimesinde, kendi dönemine kadar kaleme alınmış kelâm eserlerine genel bakış yaptıktan ve bazı eleştiriler yönelttikten sonra Mâtürîdî’nin Ehl-i sünnet mezhebi çerçevesinde telif ettiği Kitâbü’t-Tevḥîd’i beğenmekle birlikte anlaşılmasının zor olduğunu söylemiş, bu sebeple aynı mezhep dairesinde kalarak kitabını kaleme aldığını belirtmiştir. Mâtürîdî’den bir buçuk asır sonra gelen Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî onun eserlerinde görülmeyen “Ehl-i sünnet ve’l-cemâat” tabirini çokça kullanmış, bu ekolün görüşlerini savunmuş ve karşı fikirleri eleştirmiştir. Bu tabiri kullanırken de ashap ve tâbiînin devamı olarak fıkıh ve kıraat âlimlerini, sûfîler ve ashâbü’l-hadîsi kastetmiştir (Uṣûlü’d-dîn, s. 242). Zaman zaman Ehl-i sünnet ve’l-cemâat tabirini herhangi bir gruba nisbet etmeden zikrettiği de görülmekte ve büyük ihtimalle sadece Hanefî ulemâsını kastetmektedir (a.g.e., s. 173-174, 176, 206, 212). İbn Küllâb ve Eş‘arî’yi Ehl-i sünnet’ten saymakla beraber onların bazı meselelerde hata ettiklerini belirtmektedir (a.g.e., s. 28, 44, 52, 53, 65 vd.).

Pezdevî, Uṣûlü’d-dîn adlı eserinde Mâtürîdî ile başlayıp zamanla kelâm kitaplarında yerini alan konuların hemen hepsine temas etmiştir. Sünnî kelâmının Mâtürîdî ile kuruluşu ve Eş‘arî âlimlerince desteklenişinin üzerinden iki asra yakın bir zaman geçtiği halde Pezdevî kitabının başında bu ilmi öğrenip öğretmenin mubah, hatta farz-ı kifâye olduğunu belirtmiştir. Bu husus, genelde ehl-i hadîsin karşı çıktığı kelâm yönteminin meşruiyeti hakkındaki tartışmaların canlılığını koruduğunu göstermektedir. Pezdevî daha sonra varlık ve bilgi vasıtaları konusundan başlayarak ulûhiyyet, nübüvvet ve sem‘iyyât bahislerini işlemiş, ardından imâmet meselesine yer vermiştir. Kitabın sonunda mezhepler hakkında kısa açıklamalar ve değerlendirmeler yapmıştır. Pezdevî, Mâtürîdî’den farklı olarak sem‘iyyât konularına kısa da olsa temas ettikten başka imâmet meselesine oldukça hacimli bir yer ayırmıştır. Böylece Sünnî-Mâtürîdî kelâmını plan ve muhteva bakımından nihaî şekline yaklaştırmayı başarabilmiştir.

Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî’nin kelâmla ilgili düşüncelerine kaynak teşkil eden Mâtürîdî’nin eserlerine atıfta bulunmaması dikkat çekicidir. Daha sonra gelen Mâtürîdî kelâmcılarının çalışmalarında kendisinin istidlâllerine benzeyen açıklamalara rastlanmaktadır. Bunun en açık örneği Sâbûnî’nin özellikle el-Kifâye’sidir. Pezdevî’nin öğrencisi Necmeddin en-Nesefî’nin, “Ebü’l-Yüsr Mâverâünnehir ülkesinde yaşıtlarımızın şeyhi, imamların imamıydı. Ona her taraftan insanlar gelirdi. Doğu ve Batı usul ve fürûda onun eserleriyle dolmuştur” şeklindeki ifadesi (Zehebî, XIX, 49; Leknevî, s. 188), kendisinin düşünce tarzında ve kelâm görüşlerinde Pezdevî’nin etkisini açıkça göstermektedir. Pezdevî’nin diğer Mâtürîdiyye ulemâsı gibi kendi taraftarlarınca bile ihmal edildiği bir gerçektir. Onun ilmî hayatına ve yaşadığı bölgeye bakılarak Arapça’nın yanı sıra Farsça’ya da vâkıf bulunduğu, Türkler’le meskûn yerde doğup yetiştiği için Türk asıllı olup Türkçe’yi de bildiği ifade edilmelidir.

Eserleri. Kaynaklarda Pezdevî’nin usul ve fürûa dair birçok eser yazdığı söylenmekteyse de ona ait fazlaca kitap ismi zikredilmemektedir. Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî’nin günümüze ulaşan iki eseri mevcuttur.

1. Uṣûlü’d-dîn. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (İsmail Saib Sencer, nr. 2/1261), Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 1262) ve Kayseri Râşid Efendi (nr. 516) kütüphanelerinde yazmaları bulunmaktadır. İsmail Saib Sencer nüshasına dayanılarak Hans Peter Linss tarafından yayımlanan kitabı (Kahire 1383) Şerafettin Gölcük Ehl-i Sünnet Akaidi adıyla tercüme etmiştir (İstanbul 1980).

2. Kitâb fîhi maʿrifetü’l-ḥuceci’ş-şerʿiyye. Usûl-i fıkıhtan Kur’an, sünnet, icmâ ve kıyas konularının işlendiği bir eser olup Marie Bernard ve Eric Chaumont tarafından neşredilmiştir (Kahire 2003). Kitabın başında verilen bilgiden müellifin daha önce biri muhtasar, diğeri vasat olmak üzere iki usûl-i fıkıh eseri kaleme aldığı anlaşılmaktadır.

Bazı kaynaklarda Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî’ye, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’ye ait el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr üzerine Taʿlîḳa (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 563; krş. Pezdevî, Uṣûlü’d-dîn, neşredenin girişi, s. 14) ve el-Vâḳıʿât (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1998, 1999) adlı iki eser daha nisbet edilmektedir. Ona ayrıca el-Mebsûṭ adlı bir fıkıh kitabı izâfe edilmişse de (a.g.e., II, 1581; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 77) bunun kardeşi Ebü’l-Usr el-Pezdevî’ye ait olduğu belirlenmiştir (krş. Kureşî, II, 595; Taşköprizâde, II, 185; Kavakçı, s. 41). Yine Pezdevî’ye ait Zelletü’l-ḳārî adlı bir risâlenin nüshaları kütüphanelerde görülmektedir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3541/3; Hacı Mahmud Efendi, nr. 115; Âsım Bey, nr. 3). Bazı çağdaş müellifler tarafından ona Şerḥu’l-Fıkhi’l-ekber nisbet edilmişse de kaynaklarda bunu doğrulayan bilgiye ulaşılamamıştır (DİA, XXVIII, 166). Daniel Gimaret, Pezdevî’nin Uṣûlü’d-dîn’ine dayanarak onun insanın iradî fiilleri konusundaki görüşünü ortaya koymaya çalışmıştır (Théories de l’acte humain, s. 190-195).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 266-267 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.