RİSÂLE-i MÛSÎKĪ

890’da (1485) yazıldığı söylenen (M. Takī Dânişpejûh, sy. 95 [1349 hş.], s. 46), dönemin mûsiki sanatıyla ilgili konuların ele alındığı risâlenin giriş bölümünde Câmî gençliğinde mûsiki nazariyatı, bestecilik ve icracılıkla meşgul olduğunu, aradan uzun süre geçtikten sonra dostlarından birinin (bazı yayınlara göre Ali Şîr Nevâî) mûsikiye dair bir eser yazmasını istemesi üzerine bu risâleyi kaleme aldığını söyler. Eserin yazımında, Safiyyüddin el-Urmevî’nin Kitâbü’l-Edvâr’ı ile Abdülkādir-i Merâgī’nin eserlerinden büyük ölçüde yararlanıldığı anlaşılmaktadır.

Risâle-i Mûsîḳī bir mukaddime, iki kısım ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Her kısımdaki konular “fasıl” başlığıyla birbirinden ayrılmıştır. Mukaddimede mûsikinin doğuşu hakkında bilgi verilmiş, mûsiki eserlerinin özellikleri anlatılmış ve mûsiki terimleri incelenmiştir. Burada ayrıca mûsiki ilminin, nağmelerin incelendiği “te’lif” ile (besteleme) seslerin zamanlarının hallerinden bahseden “îkā‘” olmak üzere iki bölümden oluştuğu belirtilir. Genel olarak ilm-i te’lîfin ele alındığı birinci kısım on beş fasıldan ibarettir. Birinci fasılda müzikal seslerin özellikleri, aralık (buud), cins, cem‘, lahn terimleri; ikinci fasılda tellerin bölümleri açıklanır. Daha sonra Safiyyüddin el-Urmevî’nin teorisi esas alınarak bir telin on yedi perdeye bölünmesi ve perdelerin ebced sistemiyle işaretlenmesi izah edilir. “Misil”in anlatıldığı bir diğer faslı aralıklar konusu takip eder ve ardından mülâyim (konsonans/şerîf) aralıklardan bahsedilir. Risâlede ezgi güzelliği şerîf aralıkların çokça kullanılmasına bağlanır. Arkasından cins (tetrakort/dörtlü, pentakort/beşli) çeşitleri, dörtlü ve beşli dizilerin birleşmesi sonucu makamların (dâire) temel perde dizilerinin oluşumunun anlatıldığı cem‘ konusu, udun tel ve perdelerinin izahı, on iki makam ve perde adının bir şema ile gösterilmesi, altı âvâze ile yirmi dört şubenin açıklandığı fasıl gelir. Birinci kısım göçürülme/transpozisyona ait bilgilerin verildiği fasılla sona erer.

Îkā‘ bilgilerinin yer aldığı ikinci kısım dört fasıldan oluşur. Bu fasıllarda da ritim birimi nakre/vuruş, nakrelerden oluşan ritmik devir ve usullerin meydana gelmesi; nakrelerin uzunluğu ve aralarındaki süre oranlarının açıklanması; îkā‘ın dört temel unsuru olan sebeb-i sakīl, sebeb-i hafîf, veted ve fâsılanın anlatılması ve ritmik dâireler izah edilir. Bu fasılda her bir ritmik dâire, hem o dönemin müzik biliminde kullanılan hece gruplarıyla hem de aruz kalıplarıyla gösterilmiş, vuruşların süresi ve vurgu yerleri de belirtilmiştir. Hâtimede makam, âvâze ve şubelerin insan üzerindeki etkileri anlatılır ve icracının bunlardan herhangi birinin etki özelliğini dikkate alarak ona uygun bir şiir seçtiğinde o bestenin insan üzerindeki etkisinin daha kuvvetli olacağı ileri sürülür.

Risâle-i Mûsîḳī’nin on biri Türkiye dışında (bu nüshalar için bk. Flügel, III, 543-544; Münzevî, V, 3909-3910; M. Takī Dânişpejûh, sy. 95 [1349 hş.], s. 46-47), on sekizi Türkiye kütüphanelerinde (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3254, 3653, 3777, 4171, 4177; TSMK, Hazine, nr. 672, III. Ahmed, nr. 1585; Râgıb Paşa Ktp., nr. 1188; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4206, 4207, Fâtih, nr. 4044, 4045, Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 660, 725, Yenicami, nr. 991, Damad İbrâhim Paşa, nr. 753; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, nr. K. 5; İÜ Türkiyat Araştırmaları Merkezi, nr. 455) olmak üzere yirmi dokuz nüshası tesbit edilmiştir. Eseri Rauf Yektâ Bey Türkçe’ye tercüme etmiş, ancak bu tercümenin kendi evinde kurduğu bir matbaa ile ancak otuz iki sayfası basılabilmiştir (İstanbul 1328). Eserin, Taşkent’te Özbekistan Bilimler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü El Yazmaları Bölümü’nde bulunan nüshasının (nr. 1331) A. N. Boldirev’in tercümesi ve Victor Mikhailovich Beliaev’in açıklamalarıyla tıpkıbasımı yapılmıştır (Taşkent 1960).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 124 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.