RÛY-i IRÂK

Rûy-i ırâkı Seydî ve Abdülbâki Nâsır Dede terkipler arasında zikreder. XV. yüzyıldan sonra uzun süre kullanılmadığı anlaşılan bu makam Ahmet Avni Konuk (ö. 1938) tarafından yeniden canlandırılmaya çalışılmıştır. Irak perdesinde karar eden birleşik makamlar grubuna dahil olan rûy-i ırâk makamının seyri inicidir. Dizisi, yerindeki segâh makamı dizilerine ırak perdesindeki hicaz ve segâh dörtlülerinin eklenmesiyle meydana gelmiştir. Tam karar ıraktaki segâh dörtlüsüyle yapılır (segâh dizisi şematik olarak yazılmıştır, ayrıntılar için bk. SEGÂH).

Rûy-i ırâk makamının güçlüsü segâh makamı gibi nevâ perdesidir. Esasen rûy-i ırâk makamının asma kararlar, donanım, perde isimleri, genişleme ve seyir gibi özellikleri aynen segâh makamı gibidir. Aralarındaki fark sadece karar perdesinin değişik oluşundan ibarettir. Karar perdesi değiştiğine göre yedenin de değişmesi tabiidir; rûy-i ırâk makamının yedeni acem-aşiran (bakiye diyezli fa) perdesidir. Karar perdesi üzerinde bulunan segâh dörtlüsünün sesleri ise ırak, rast, dügâh ve segâhtır.

Bu makamın ırakta segâh ile değil hicaz dörtlüsü ile karar ettiğini ileri sürenler de olmuştur. Bu konuda Kantemiroğlu’nun Kitâbu İlmi’l-mûsîkî alâ vechi’l-hurûfât adlı eserindeki tarif önemlidir: “Segâh perdesinden hareket edip tîz ve nerm perdelerde tamam segâh makamını gösterir. Ondan sonra gelip tamam perdeler ırak perdesinde karar kılar.” “Tamam perdeler ile” ibaresi kararın hicazlı değil segâhlı olduğunu gösteren bir ifadedir. Çünkü bu perdedeki hicaz dörtlüsünün üçüncü sesi bir ara perde olan kürdîdir. Neyzen Emin Dede’nin (Yazıcı) bu makamdaki peşrevi ve Ahmet Avni Konuk’un Mevlevî âyini de ırakta segâhlı karar etmekte olup ıraktaki hicaz sadece bir geçkiden ibarettir. Çok az kullanılmış olan rûy-i ırâk makamına yukarıda zikredilen peşrev ve Mevlevî âyini örnek olarak verilebilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 274 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.