SÜVEYDÎ, Abdurrahman b. Abdullah

10 Zilkade 1134’te (22 Ağustos 1722) Bağdat’ta doğdu. Abbas b. Abdülmuttalib’in soyundan geldiği rivayet edilir. Babası Ebü’l-Berekât Abdullah, Bağdat’ın önde gelen âlim ve müderrislerinden olup dönemin Bağdat Valisi Ahmed Paşa’nın yakın dostu idi. Dinî, ilmî ve siyasî alanda saygın bir aile içinde yetişen Abdurrahman ilk eğitimini babasından ve Süveydî ailesinin diğer fertlerinden aldı. 1145’te (1732) Bağdat’ı ziyaret eden Şeyh Muhammed b. Akīle el-Mekkî’den babasıyla birlikte hadisten icâzet aldı ve onun elinden tasavvuf hırkası giydi. Ayrıca Yâsîn b. Abdülkādir el-Hîtî, Fasîhuddin el-Hindî gibi hocaların derslerine devam etti. Nâdir Şah’ın Bağdat, Musul ve Basra şehirlerini kuşattığı sırada halkın yaşadığı sıkıntılara şahit oldu. Babasının 1157’de (1744) hac yolculuğuna çıkması üzerine Bağdat Kādiriyye (Abdülkādir el-Geylânî) Medresesi’nde bir yıla yakın bir süre onun müderrislik görevini üstlendi. Diğer bazı medreselerde de müderrislik yaptı ve çok sayıda öğrenci yetiştirdi. 1186 (1772) yılında Bağdat’ta ortaya çıkan veba salgını yüzünden Basra’ya gitti ve bir süre burada kadılık yaptı. Kerîm Han Zend’in Basra’yı kuşatması üzerine Bağdat’a döndü. Birçok tanıdığı ve dostunun vebadan öldüğünü öğrenince evine çekilerek kitap okuma, eser telif etme ve ders vermekle meşgul oldu. 1 Rebîülâhir 1200 (1 Şubat 1786) tarihinde Bağdat’ta vefat etti ve Ma‘rûf-i Kerhî Mezarlığı’nda babasının yanına defnedildi.

Abdurrahman es-Süveydî şiirleri yanında tarihe dair eserleriyle de bilinmektedir. Kişisel gözlemlerini edebî bir üslûpla aktardığı tarih alanındaki eserleri XVIII. yüzyıl Irak tarihi için önemli kaynaktır. Diğer eserleri çoğunlukla Şâfiî fıkhı, akaid, tasavvuf-şiir, Arap dili ve astronomi alanlarında şerh, hâşiye ve ta‘lîkāt türü çalışmalardır. Dönemin siyasal ve sosyal olaylarıyla da yakından ilgilenen Süveydî, İran’da hüküm süren hânedanlar ve Osmanlı Devleti’nin Irak üzerindeki mücadelesine şahit olmuş, bu mücadeleyi eserlerinde ayrıntılı biçimde anlatmıştır. Süveydî’nin bölgedeki saygınlığını bilen Muhammed b. Abdülvehhâb, ona inanç ve uygulamaları konusunda kendisine yöneltilen eleştirilere cevap niteliğinde bir mektup göndermiştir.

Eserleri. 1. Ḥadîḳatü’z-zevrâʾ fî sîreti’l-vüzerâʾ (Târîḫu Baġdâd). Eserde Eyüplü Hasan Paşa ile oğlu Ahmed Paşa’nın 1704-1734 yılları arasındaki Bağdat valilikleri döneminde Irak bölgesi tarihi ele alınmaktadır. Eserin Hasan Paşa devrine ait birinci kısmını (1116-1136/1704-1723) Safâ Hulûsî (Bağdat 1962), Ahmed Paşa dönemine ait ikinci kısmını Muhammed Behcet el-Eserî (Bağdat 1981) yayımlamıştır (Zerâʾiʿu’l-ʿaṣabiyyâti’l-ʿunṣuriyye fî is̱âreti’l-ḥurûb ve ḥamelâti Nâdir Şâh ʿale’l-ʿIrâḳ fî rivâyeti şâhidi ʿıyân). Daha sonra İmâd Abdüsselâm Raûf kitabın tamamını tahkik ederek neşretmiştir (Bağdat 1423/2003).

2. Târîḫu ḥavâdis̱i Baġdâd ve’l-Baṣra (1186-1192/1772-1778). Bir önceki eserin zeyli mahiyetinde kabul edilebilir. 1192-1194 (1778-1780) yıllarında Bağdat valiliği yapan Hasan Paşa’ya ithaf edilen bu eseri de İmâd Abdüsselâm Raûf bilinen tek nüshasına dayanarak (Bağdat Kādiriyye Ktp., nr. 1198, 56 varak, müellif nüshası) notlarla birlikte yayımlamıştır (Bağdat 1978, 1987).

3. el-Küteybe fi’s-siyer (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 556).

4. ed-Dürretü’s-seniyye ʿalâ Şerḥi’l-Ḥaḍramiyye. Abdullah Bâ Fazl el-Hadramî’nin Şâfiî fıkhına dair Muḫtaṣar’ına (el-Muḳaddimetü’l-Ḥaḍramiyye) İbn Hacer el-Heytemî’nin el-Minhâcü’l-ḳavîm adıyla yazdığı şerhin hâşiyesidir ve bir nüshası Bağdat Kādiriyye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 473).

5. Ḥâşiye ʿalâ Tuḥfeti’l-muḥtâc. Nevevî’nin Şâfiî fıkhıyla ilgili Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’i için İbn Hacer el-Heytemî’nin kaleme aldığı şerhin sadece ibadetlerle ilgili bölümünün hâşiyesidir.

6. İrvâʾü’l-muḥtesî min küʾûsi’ş-Şebrâmellisî. Yine Nevevî’nin aynı eserine Şemseddin er-Remlî’nin yazdığı Nihâyetü’l-muḥtâc adlı şerhine Şebrâmellisî’nin yazdığı hâşiyenin hâşiyesidir.

7. el-Hibetü’l-ilâhiyye fî şerḥi’ş-Şeybâniyye. el-ʿAḳīdetü’ş-Şeybâniyye adlı manzum metin üzerine yapılan bir şerhtir.

8. Ḥadîḳatü’l-cânî fî ḥalli ḳaṣîdeti’ş-Şeybânî. Müellifin el-ʿAḳīdetü’ş-Şeybâniyye üzerine kaleme aldığı eserin bir nüshası Kādiriyye Kütüphanesi’ndedir (nr. 585).

9. Keşfü’l-ḥucübi’l-müsbile ʿan ḫarâʾidi’t-Tuḥfeti’l-mürsele. Muhammed b. Fazlullah el-Burhânpûrî’nin Hz. Peygamber’e ithafen yazdığı varlık mertebeleriyle ilgili eseri için yazılan bir şerhtir (Kahire, ts.).

10. Şerḥu’ṣ-ṣalavâti’l-Meşîşiyye. Abdüsselâm b. Meşîş el-Hasenî’nin eseri üzerine kaleme alınan bir şerh olup Keşfü’l-ḥucübi’l-müsbile ekinde neşredilmiştir (Kahire, ts.).

11. Hibetü’l-mennân fî şerḥi kelimâti’ş-Şeyḫ Reslân (Şerḥu risâleti’ş-Şeyḫ Reslân, Şerḥu’r-Reslâniyye). Şeyh Reslân b. Ya‘kūb el-Ca‘berî’nin tasavvufa dair risâlesinin şerhidir.

12. Risâle fi’d-derâvîş (Aḥvâlü’d-derâvîş fi’l-Yemen ve’l-bidaʿ ve’l-ḥavâdis̱ü’lletî irtekebûhâ). Yemen dervişlerinin bazı bid‘atları ve uygulamaları hakkındaki bir soruya cevap olarak yazılmış birkaç sayfalık bir risâledir (Bağdat Mektebetü’l-evkāf el-âmme, nr. 4715-3; Staatsbibliothek zu Berlin, nr. 2160-2).

13. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Lâmiyyeti’l-efʿâl. İbn Mâlik et-Tâî’nin manzum eserine Bahrak’ın yazdığı şerhin hâşiyesidir.

14. Sekbü’l-edeb ʿalâ lâmiyyeti’l-ʿArab. Câhiliye devri şairi Şenferâ’nın meşhur kasidesinin şerhi olup bir nüshası British Museum’da kayıtlıdır (nr. 1415/4).

15. el-Ḳaṭrü’l(el-Ġays̱ü’l)-ḥâmî ʿalâ Şerḥi’l-Ḳaṭr li’l-ʿİṣâmî (Ḥâşiyetü Bulûġi’l-merâm fî ḥalli Ḳaṭri’l-Hişâm). İbn Hişâm en-Nahvî’nin Ḳaṭrü’n-nedâ ve bellü’ṣ-ṣadâ adlı eserine bizzat kendisi tarafından yazılan şerh için Abdülmelik b. Cemâleddin el-İsâmî’nin yazdığı hâşiyenin hâşiyesidir (Bağdat Müzesi Ktp., nr. 3342; Paris Bibliothèque Nationale, nr. 6577).

16. et-Tibyân şerḥu’l-Cümân (Şerḥu Risâleti’l-istiʿâre). Müellifin babasının telif edip şerhetmeye başladıktan sonra 1168 (1755) yılında oğlu Abdurrahman’ın tamamlamasını istediği Cümânü’l-istiʿârât (Cümânü’l-mecâzât) adlı eserin şerhidir (Bağdat Mektebetü’l-evkāf el-âmme, nr. 13799; Bağdat Kādiriyye Ktp., nr. 1052; Bağdat Müzesi Ktp., nr. 7758).

17. Münşeʾâtü’s-Süveydî (Mecmûʿatü’l-münşeʾât). Süveydî’nin mektuplarını içeren eserin müellif nüshası Bağdat Kādiriyye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 1113).

18. Mecmûʿatü Ḳaṣâʾid (Mecmûʿatü’l-eşʿâr, Cönk). Süveydî’nin şiirleriyle tarihî ve içtimaî olaylara ilişkin kıtalarını kardeşi Ahmed es-Süveydî bir araya getirmiştir (Bağdat Kādiriyye Ktp., nr. 1160).

19. Câmiʿatü’l-ems̱âl ʿazîzetü’l-mis̱âl. Kafiyeli nesir/makāme türü bir eserdir (Staatsbibliothek zu Berlin, nr. 8582, 8583).

20. Zînetü’l-emlâk fî Şerḥi Teşrîḥi’l-eflâk. Fahrîzâde el-Mevsılî tarafından Bahâeddin Muhammed el-Âmülî’nin astronomiye dair Teşrîḥu’l-eflâk’ine yazılan Teşrîḥu’l-idrâk fî şerḥi Teşrîḥi’l-eflâk adlı eserin hâşiyesi olup müellif nüshası Bağdat Mektebetü’l-evkāf el-âmme’de (nr. 6281-2), diğer bir nüshası da Kādiriyye Kütüphanesi’ndedir (nr. 1290-1).

21. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi mesʾeleti’t-tedârîs (Şerḥu mesʾeleti’t-tedârîs, Şerḥu mesʾeleti’ş-şaʿîra). Çağmînî’nin el-Mülaḫḫaṣ fi’l-heyʾe adlı eseri için Kadızâde-i Rûmî’nin kaleme aldığı şerhte temas edilen tedârîs konusunu (yer yüzeyindeki büyük dağların ve çukurların dünyanın küreselliğiyle ilgisi) açıklamaya yönelik bir hâşiyedir (Bağdat Mektebetü’l-evkāf el-âmme, nr. 6281-3; Bağdat Kādiriyye Ktp., nr. 1290-2).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 541-543 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.