TERDÎD

Sözlükte “geri çevirmek, iade etmek” anlamındaki redd kökünden türeyen terdîd “sözü vb. şeyleri tekrarlamak” demektir. Bu terime ilk değinenlerden biri olan Ebû Ali el-Hâtimî onu “beyit içinde bir lafzın iki farklı anlam ve bağlamda kullanılması” şeklinde tanımlamış (Ḥilyetü’l-muḥâḍara, I, 154), İbn Reşîḳ bu tanıma “bir beyitte veya bir mısrada” şeklinde ayrıntı getirmiştir (el-ʿUmde, I, 566). Tekrar edilen kelime aynı anlamda ise tekrar, farklı anlamda ise terdîd diye anılır (İbn Ebü’l-İsba‘, s. 254-255). İbn Reşîḳ terdîdi bir cinas türü olarak görmüş, kaydettiği örnekten anlaşıldığına göre bunu cinaslı iki öğenin ardarda geldiği “mükerrer (müzdevic) cinas” adı verilen türle ilişkilendirmiştir (el-ʿUmde, I, 571). Hatîb et-Tebrîzî, Ebû Tâhir el-Bağdâdî ve Yahyâ b. Hamza Müeyyed-Billâh el-Alevî terime teattuf, İbn Münkız tasdîr adını vermiştir (el-Vâfî, s. 287; Ḳānûnü’l-belâġa, s. 453; eṭ-Ṭırâz, III, 83; el-Bedîʿ, s. 51). Ancak ediplerin hemen hepsi aynı tarifi yapmış ve yaklaşık aynı muhtevayı dile getirmiştir. İbn Ebü’l-İsba‘ terdîd ile teattufun birbirine benzemekle birlikte farklı bedîî türler olduğunu söylemiş, terdîdde tekrar edilen iki öğe beytin içinde birbirine yakın konumda bulunur, bazan beytin her iki mısraı içinde ayrı ayrı terdîd öğeleri yer alırken teattufta iki öğeden biri ilk, diğeri ikinci mısrada yer alır. Ayrıca terdîd müfred isim, cümle ve edatlarda gerçekleşir, teattuf ise çoğunlukla cümlelerde bulunur. Yine terdîdde tekrarlanma imkânı vardır, diğerinde böyle bir şey söz konusu değildir (Taḥrîrü’t-Taḥbîr, s. 254). Terdîdin tasdîrden farkı ise “reddü’l-acüz ale’s-sadr”ın diğer bir adı olan tasdîrde kafiye kelimesinin ilk mısraın başında veya içinde tekrar edilmesi gerekirken terdîdde böyle bir şart yoktur. Reddü’l-acüzde anılan iki kelime olumlu-olumsuz biçimde tezat ilgisiyle tekrar edilmişse “terdîd tıbâkı” (tezat) adını alır (İbn Reşîḳ, I, 572-573). Terdîdin müşâkeleden farkı, müşâkelenin muhatabın kullandığı sözün başka anlam ve bağlama çekilerek biçim yönünden tekrar edilmesi suretiyle gerçekleşmesidir. Bu sebeple müşâkele hitap ve diyaloglarda görülür.

Ebû Nüvâs’ın Mûsâ b. Fazl’ın methine dair şu beytinde her mısrada birer adet olmak üzere iki terdîd yer alır: ”قل لمن ساد ثم ساد أبوه / قبلَه، ثم قبل ذلك جَدُّه“ (Söyle seyyid olan o kimseye ve babası da seyyid olan, ondan önce, hatta daha önce de dedesi). Züheyr b. Ebû Sülmâ’nın, yıllarca savaş halinde yaşayan Abs ve Zübyân kabilelerini ödediği çok miktarda diyet bedeliyle barıştıran Herim b. Sinân’ı övdüğü şu beytinde (Dîvân, s. 43) terdîd beytin iki mısraında gerçekleşmiştir: ”ومَن يلق يومًا على عِلاّتهِ هَرِمًا / يَلق السّماحةَ مِنه والنَّدى خُلُقًا“ (İster yoksul ister zengin olsun, kim bir gün Herim ile karşılaşırsa onda yaratılıştan gelen cömertlik ve ihsan ahlâkıyla karşılaşır). Beytin her mısraında tekrar edilen ”يَلْقَ“ (karşılaşır) fiili Herim ve cömertlikle ilgili olarak farklı bağlamda geçmiştir. Mütenebbî şu beytinde (Dîvân, III, 175) ”قَلْقَلَ“ (hareket ettirdi) fiiliyle ”قَلاقِل“ (hareketler, seri develer) ismini farklı bağlamlarda kullanıp iki terdîd örneği vermiştir: ”فَقَلْقَلْتُ باللهمّ الذي قَلْقَلَ الحشَى / قَلاقِلَ عِيس كلُّهُنّ قلاَقِلُ“ (İçimi depreten hüzün ve keder sebebiyle harekete geçirdim hepsi de seri ve hızlı olan develeri). Şu âyetlerde de terdîd örnekleri vardır: ”قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللهِ اللهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ“ (İnançsızlar, ‘Allah’ın elçilerine verilen vahyin benzeri bize de verilmedikçe asla inanmayız’ dediler. Allah peygamberlik görevini kime vereceğini daha iyi bilir) (el-En‘âm 6/124). ”اللهِ“ lafzı ilki muzâfun ileyh, ikincisi mübtedâ olmak üzere farklı bağlamda tekrar edilmiştir. ”وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ۰ يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا“ (er-Rûm 30/6-7). Burada ”يَعْلَمُونَ“ fiili tezat ilgisiyle tekerrür etmiştir: ”لَمَسْجِدٌ أُسِِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا“ (et-Tevbe 9/108). Burada iki ”فِيهِ“den birincisi mef‘ûl fîh, ikincisi haber olarak farklı kullanım içinde geçmiştir. Aynı şekilde Rahmân sûresinde çeşitli nimetlerin ardından otuzdan fazla yerde geçen, “Öyleyken ey insanlar ve cinler, rabbinizin hangi nimetini yalan sayabilirsiniz!” âyetiyle Mürselât sûresinde farklı gerçeklerin ardından tekerrür eden, “O gün yalanlayanların vay haline!” âyeti terdîd için güzel örneklerdir (ayrıca bk. ITNÂB).

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 506-507 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.

TÜRK EDEBİYATI. Türk belâgatında terdîd, biri Arap ve Fars belâgatındaki tanım ve örneklerden hareketle klasik anlayışa uygun olarak, diğeri ise Recâizâde Mahmud Ekrem’in Ta‘lîm-i Edebiyyât’ından itibaren daha çok kelime mânasıyla irtibatlı ve ilkinden farklı şekilde Fransızca “suspension” ve “dubitasyon” karşılığında ele alınmıştır. Kaya Bilgegil terdîdin Batı dillerindeki karşılığını “disfonction” diye vermiştir (Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 236). Mutavvel (II, 216), Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî (s. 115) ve Mebâni’l-inşâ (I, 192) gibi belâgat kitaplarında terdîdin sanâyi-i lafzıyyeden ve tecnîsin mülhakatından biri olarak yer alması klasik belâgat çizgisindeki anlayışı ortaya koymaktadır. Ancak, “Mısra yahut fıkrada yer alan bir kelimeyi bir mânaya ta‘lik edip ba‘dehû o kelimeyi bi-aynihâ ma‘nâ-yı âhare ta‘lik etmektir” cümlesiyle tarif edilip bir âyetle Arapça bir beytin örnek gösterilerek geçilmesine bakılırsa üzerinde önemle durulan bir konu sayılmamıştır. “Sözün tahsinine kat‘â eser ü medhali bulunmadığı” kaydı da bu düşünceyi güçlendirmektedir. Klasik anlayışta tekrîr ile terdîd arasında yakınlık vardır. Aralarındaki fark tekrîrde tekrarlanan kelimenin anlam bakımından aynı, terdîdde ise değişik olmasından ibarettir. Menderes Coşkun, “tekrar kullanım” adını verdiği bu sanatla müşâkele arasındaki benzerliğe dikkat çekip klasik tariflerden bir kısmını (Sözün Büyüsü, s. 265, dipnot) ve bol örnek nakletmiştir.

Recâizâde’nin terdîd hakkında verdiği “ifadesine başlanılan bir sözün neticesi hakkında okuyucuyu tereddüt ve meraka düşürmek için kullanılan hususi bir tavırdır” şeklindeki tanım yeni bir anlayışı aksettirir. Eski anlayışla aralarında isim benzerliğinden başka ortak nokta bulunmadığını söylemek mümkündür. Buradaki ilk farklılık, Recâizâde’nin konunun düşünce ile alâkalı (sanâyi-i ma‘neviyye) bir sanat olduğunu belirtmesidir. Nitekim Kaya Bilgegil bunu, “sözün değil dinleyici veya okuyucu zihnindeki tecessüsün kuvvetlenmesi maksadıyla başvurulan bir sanat” ifadesiyle açmıştır. Ayrıca Bilgegil Recâizâde’nin bu tarifini “anlatılmakta olan bir mevzu kesilip dinleyici veya okuyucunun merakı arttırıldıktan sonra birdenbire beklenmedik bir neticeyi ifade etmek” diye açıkladıktan sonra örneklerden hareketle şunu ekler: “Umumiyetle uzun bir tavsif umulmadık bir mevsufla sona erer, böylece ifade büyük bir tesir gücü kazanır.”

Tâhirülmevlevî ve Ali Nihad Tarlan da bu sanatı Recâizâde ile aynı anlayışla ele almıştır. Tâhirülmevlevî’nin tarifi daha kısa ve açıktır: “Bir sözü muhatabın beklemediği surette bitirmek.” Verdiği örnek de, “Erbâb-ı teşâur çoğalıp şâir azaldı” mısraıyla başlayan meşhur beyittir. Bunu duyan kişi ikinci mısrada birkaç şair adından bahsedileceğini beklerken, “Yok öyle değil şâirin ancak adı kaldı” mısraıyla karşılaşınca söz onu şaşırtmış ve mısra muhatap üzerinde daha kuvvetli bir etki bırakmış olur. Ali Nihad Tarlan’ın üç kısma ayırdığı “fikre merbut sanatlar”dan üçüncüsü olan, “dimağda bir zekâ darbesiyle intibah husule getiren sanatlar” arasında yer verdiği terdîdin hayrete düşürücü özelliğine işaret ettikten sonra şöyle der: “Bu sanat ciddi ve mizahî mevzularda muvaffakıyetle kullanılabilir. Tesiri çok kuvvetlidir, güzelliği tabiiliğindendir, bunda çok hoş bir safdilânelik vardır. Suni terdîdler aksi tesir yapar.” Ayrıca, “Mebâni’l-inşâ’daki zem şeklinde medih ve medih şeklinde zem sanatları da terdîdden başka bir şey değildir. Şekil ve gayesi aynıdır” diyerek buna Nâilî-i Cedîd’in, “Ne evâmir ne nevâhî ne namâz u ne niyâz / Asrımız sâye-i şâhânede cennet gibidir” beytini örnek verir.

Recâizâde Mahmud Ekrem terdîdi ciddi olanına “sâdık”; latife, mizah, hezl ve eğlence gibi maksatlarla yapılanına “mutâyib” adını vererek iki kısımda ele almıştır. Birinciye Nâmık Kemal’in şu cümlesini örnek göstermiştir: “Ma‘lûm-ı devletleridir ki insan dünyayı iğfâle muvaffak olsa bir şahıs kalır ki onu aldatmasına imkân olamaz. O da kendi nefsidir.” Terdîd-i mutâyibin örneği ise, “Nâzım sözünde haklıdır / Târîhi pek revnaklıdır / Bir eksiği var aklıdır” mısralarıdır. “Bir eksiği var aklıdır” mısraı daha önce yapılan değerlendirmenin ardından beklenmeyen bir netice olduğundan Recâizâde bunun çok güzel söylendiğini belirtmiştir. Ayrıca bu sanatın nazımdan çok nesirde ve konuşma dilinde gerçekleştiğini belirtmesi dikkat çekicidir. Nitekim terdîd-i mutâyibin en güzel örneklerinin Nasreddin Hoca fıkralarında bulunduğunu söylemiş ve manzum örneklerini muhâvereye dayalı parçalardan seçmiştir. Kaya Bilgegil’in de bütün örnekleri mensurdur ve bunlar günümüz okuyucusunun konuyu anlamasına daha çok yardım etmektedir.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 507-508 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.