ÜDFÜVÎ, Muhammed b. Ali

304 (916) yılında Yukarı Mısır’da Asvan yakınlarındaki Üdfüv’de doğdu. Nisbesini zâl harfiyle Üzfüvî şeklinde zikredenler de vardır (Zehebî, II, 675; İbnü’l-Cezerî, II, 198). Nahivde hocası Ebû Ca‘fer en-Nehhâs, kıraatte Ebû Gānim Muzaffer b. Ahmed b. Hamdân olup Nehhâs’ın eserlerini talebelerine rivayet etmiştir. Dânî, Üdfüvî’nin Nâfi‘ kıraatinin Verş rivayetinde, Zehebî de Kur’an ilimlerinde döneminin en önde gelen âlimi olduğunu söylemektedir. Ahmed b. İbrâhim el-Mısrî ve İbnü’s-Seken gibi şahsiyetler de onun hocaları arasında yer alır. Dindar kişiliğiyle tanınan, nahiv, kıraat ve tefsirin yanı sıra Arap dili ve edebiyatında önemli bir âlim kabul edilen Üdfüvî geçimini Kahire’de odun ticaretiyle sağlıyordu. İtikadda Eş‘arî, fıkıhta Mâlikî olan Üdfüvî’nin çok sayıdaki öğrencileri arasında Ali b. İbrâhim b. Saîd el-Havfî, Mekkî b. Ebû Tâlib, Ahmed b. Muhammed el-Meâfirî, Muhammed b. Ca‘fer el-Huzâî ve İbnü’l-Hazzâ’nın isimleri sayılabilir. 7 Rebîülevvel 388’de (9 Mart 998) Kahire’de vefat etti ve Karâfe Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. el-İstiġnâ fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. On iki yılda tamamlanan 300 cüz civarındaki eser Taberî’nin tefsirinden sonra en geniş tefsirlerden biri kabul edilmekte, İbnü’l-Kıftî ise eseri bu sahanın en hacimli çalışması diye görmektedir (İnbâhü’r-ruvât, III, 186). Mekkî b. Ebû Tâlib, el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye adlı tefsirini büyük ölçüde hocasının bu eserinden derlediğini belirtmektedir. Kitabın tamamına yakın bir nüshası İstanbul’da bulunmaktadır. Tefsirin Bakara sûresinin 165. âyetinden Mâide sûresinin 6. âyetine kadar olan kısmını kapsadığı anlaşılan II. cildi kayıptır. Eserin dört cildi Hacı Selim Ağa (nr. 63, 64, 65, 66), üç cildi de Süleymaniye (Hâfız Ahmed Paşa, nr. 4, 5, 6) kütüphanelerinde kayıtlıdır. el-İstiġnâ’nın en önemli kaynakları arasında Nehhâs’ın eserleriyle Taberî’nin tefsiri yer alır. Rivayet ve dirâyet usullerinin bir arada kullanıldığı tefsir ulûmü’l-Kur’ân’a dair ansiklopedik bir eser olup mushaf tertibine göre ele alınan âyetlerle ilgili Kur’an ilimleri bahisleri genişçe işlenir. Eserde dil tahlilleri ve kıraat meseleleri ağırlıklı bir yere sahiptir. İsrâiliyat türü rivayetlere, fıkıh ve kelâm konularına da işaret edilen tefsirde müellif çoğunlukla görüşler arasında tercih yapmaz, sadece farklı görüşlere işaret etmekle yetinir. Üdfüvî’ye ayrıca Kitâbü Edebi’l-ḳārî ve’l-muḳrî (İbn Hayr, s. 74), el-İḳnâʿ fî aḥkâmi’s-semâʿ (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 139) adlı eserler nisbet edilmekte, nahve dair geniş hacimde bir kitabı olduğu (Ca‘fer b. Sa‘leb el-Üdfüvî, s. 554) ve edebiyatla ilgili eserler de kaleme aldığı (Yâkūt, I, 169) belirtilmektedir. Üdfüvî üzerine Abdullah b. Abdülganî Küheylân yüksek lisans tezi hazırlamış (el-Üdfüvî müfessiran ve taḥḳīḳu sûreti’l-Fâtiḥa min tefsîrih, 1405/1985, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye), Süleyman Mollaibrahimoğlu bir monografi yazmış, M. Suat Mertoğlu da bir inceleme ile birlikte eserin mukaddimesini ve Fâtiha sûresini neşretmiştir (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 281-282 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.