UGAN, Zakir Kadiri

Rusça kaynaklarda Zakir Halimoviç Kadirov diye de adlandırılır. 2 Ekim 1878’de Kazan’ın Simbir (günümüzde Rusya Federasyonu’nun Ulyanovsk) vilâyetine bağlı Orta Kandal veya Abdulla köyünde doğdu. Babası köyün imamı Muhammed Halim Efendi, annesi Müşfika Hanım’dır. İlk tahsiline babasının medresesinde başladı, burada okuma yazma ve temel İslâmî bilgileri öğrendi. Yaşı ilerleyince Simbir’e giderek Veli Hazret ve Şâkir Ahund medreselerinde tahsil gördü. Ardından 1894’te amcasının bulunduğu Buhara’ya gitti ve orada beş yıl kalarak Kur’an, hadis, felsefe, Arapça ve Farsça tahsil etti. Yaşlı ve zengin bir Buharalı’nın arzusunu yerine getirmek için 1899’da vekâleten hacca gitti. Bu vesileyle müslüman beldelerini yakından gördü ve Mekke’de iki yıl kalarak Şeyh İshak el-Hindî’den hadis ve tefsir, Edîbü’l-Hicâz Mehmed Ali’den Arap edebiyatı dersleri aldı. Hicaz’dan İstanbul’a geçen Ugan’ın İstanbul Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi’ne müstear bir isimle kaydolduğu rivayet edilse de bu konuda kesin bir bilgi yoktur. İstanbul’da bir süre kaldıktan sonra Kahire’ye gitti ve Ezher’e kaydoldu. Aynı zamanda el-Medresetü’l-Hidîviyye’de hocalık yapan ve Rusya’dan gelen müslümanlara ücretsiz dersler veren Tantâvî Cevherî’den de özel dersler aldı (bk. TANTÂVÎ CEVHERÎ). Ayrıca Muhammed Abduh’un Câmiu’l-Ezher’deki tefsir derslerine katıldı. Kahire’de bir taraftan eğitimini sürdürürken diğer taraftan da el-Livâʾ gazetesi ve el-ʿÂlemü’l-İslâmî dergisinde Rusya müslümanları hakkında makaleler yazdı. Bu makaleler onun Rusya Türkleri arasında tanınmasına vesile oldu. Rusya’dan Kahire’ye gelen aydınlara tercümanlık ve öğrencilere rehberlik yapmaya başladı.

Ufa’daki kadılık görevinden istifa ederek Orenburg’a yerleşmiş olan meşhur tarihçi ve din adamı Rızâeddin Fahreddin’in daveti üzerine 1906 sonlarında Rusya’ya döndü. Orenburg’da kurulmuş olan Hüseyniye Medresesi’nde fıkıh, felsefe, hadis ve Arapça dersleri verdi. Ayrıca Petersburg’da Abdürreşid İbrahim tarafından Rusya İmparatorluğu’nda yaşayan ve Türkçe bilmeyen müslümanlar için tesis edilmiş et-Tilmîẕ isimli gazetede makaleler yazdı. Ezher’den arkadaşı Ziyâeddin Kemâlî’nin kurduğu Medrese-i Âliye-i Dîniyye’de hocalık yapmak üzere Ufa’ya gitti (1909). Burada başta kelâm ve Arapça olmak üzere felsefe, mantık, psikoloji gibi çeşitli dersler verdi. Ayrıca Ufa Halk Üniversitesi (Avam Dârülfünunu) ve Anasıya isimli kızlar medresesinde de Arapça ve İslâm tarihi derslerine girdi. İstanbul’da medrese eğitimini tamamlayıp önce Sibirya’nın Tomsk şehrine, oradaki gazetesinin kapatılması üzerine de Ufa’ya gelen Vâiz Nevruz’un Turmuş (Hayat) adlı gazetesinde 1913’ten itibaren makaleler yazmaya başladı ve ertesi yıl aynı gazetenin başmuharriri oldu. Ağustos 1915’ten itibaren Ufa’daki Osmâniye Medresesi’nde Arap dili ve hadis dersleri okuttu.

Rusya’nın yenilgisiyle sonuçlanan Rus-Japon savaşı (1904-1905) ve ardından meydana gelen 1905 I. Rus İhtilâli’yle birlikte Rusya müslümanlarının önde gelen temsilcileri 1905-1917 yılları arasında dinî, siyasî ve içtimaî haklar elde etmek üzere toplantılar düzenleyip önemli kararlar aldılar. “Müslüman Kongreleri” diye bilinen bu toplantıların 1917 yılında gerçekleşenleri Bütün Rusya Müslümanlarının Umumi Kurultayı adıyla da anılır (bk. MÜSLÜMAN KONGRELERİ; TATARİSTAN). Bu toplantılara katılan Rusya müslümanları arasında Türkçüler, Bolşevikler, Toprakçılar ve İttihâd-ı İslâm gibi çeşitli gruplar vardı. Türkçüler arasında yer alan Zakir Kadiri Turmuş gazetesinde yazdığı yazılarda topraklı muhtariyeti savunuyordu. Kurultaylar neticesinde millî ve medenî muhtariyet taraftarları öne çıktı ve Ufa’da Sadri Maksudi (Arsal) başkanlığında İç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk-Tatarlarının Millet Meclisi açıldı. Zakir Kadiri 1917 sonbaharında Turmuş gazetesindeki vazifesini bırakarak Millet Meclisi’nde siyasî faaliyetlere başladı. Aynı yıl Saniye İffet Hanım’la (1899-1957) evlendi. 26 Kasım 1917’de meclisin Maarif Kolu’na ve Topraklı Muhtariyet Komisyonu’na üye seçildi. 29 Kasım’da Millet Meclisi’nin İdil-Ural Devleti’ni ilân etmesinin ardından Nisan 1918’den itibaren Bolşevikler Millet Meclisi taraftarı bütün gazete ve dergileri kapatıp meclis üyelerine yönelik baskıları arttırmaya başlayınca 21 Eylül 1918’de Ufa’da yapılan son toplantıdan sonra aralarında Zakir Kadiri ve eşinin de bulunduğu yirmi kadar kişi Kızılyar’a (Petropavlovsk) kaçtı. Ancak buranın da Bolşevikler’in hâkimiyetine geçeceğinin anlaşılması üzerine ailesi ile birlikte Çin sınırında bulunan Çita şehrine gitti. Bolşevikler tarafına geçmiş olan eski öğrencileriyle irtibat kurup geri dönmek istediyse de gelen cevap olumlu olmadığı için Mançurya üzerinden İç Moğolistan’ın Hailar şehrine gitti ve bir yıl orada kaldı. Daha sonra batıya doğru uzun bir yolculuk yaparak Türk-Tatar muhacirlerin daha yoğun olarak bulunduğu Doğu Türkistan’ın Kulca şehrine giden Zakir Kadiri, burada bir süre muhacir çocuklarının okuduğu mektepte Kur’an ve İslâm tarihi dersleri verdi. Tekrar uzun bir yolculuğu göze alarak Kulca’dan Çin’in kuzeydoğusundaki Harbin şehrine göç etti ve orada Türk-Tatar muhacir çocukları için üç sınıflı bir mektep açtı. Geçim sıkıntısı sebebiyle eşi ve çocuklarını Harbin’de bırakarak 1922’de Türkiye’ye geldi. İki yıl sonra da eşi Saniye İffet Hanım’la kızları Azade ve Leyla’yı yanına aldırabildi.

Bir müddet gayri resmî işlerde çalışan Zakir Kadiri, Maarif vekilinin 23 Haziran 1340 (1924) tarihli teklifi üzerine Başvekil İsmet Paşa ve Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal tarafından imzalanan kararnâmeyle Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Heyeti âzalığına atandı. Bu sırada kurulan Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası’nın dâimî yazar kadrosunda da çalışmaya başladı ve 1926’da “Dinî ve Gayr-i Dinî Rivâyetler” isimli hacimli makalesi neşredildi (DİFM, sy. 4 [1926], s. 132-210). Diğer taraftan Türk Yurdu dergisinde de makaleleri yayımlandı. 1927’de Türk Ocakları Hars Heyeti’ne üye seçildi. Telif ve Tercüme Heyeti âzalığından istifa ederek Tarsus’ta bir müddet öğretmenlik yaptıktan sonra tekrar Ankara’ya döndü. Türk Tarih Kurumu’nun nüvesi olarak 1930’da Türk Tarihi Tedkik Heyeti adıyla kurulan ve 15 Nisan 1931’de Türk Tarihi Tedkik Cemiyeti adını alan kurumun üyeliğine seçilen Zakir Kadiri, cemiyet tarafından dört ciltlik Türk Tarihinin Ana Hatları adlı lise tarih kitapları serisinin “İslam Tarihi ve Türklerin İslam’daki Yeri” bölümünü yazmak üzere görevlendirildiyse de yazdığı bölüm Atatürk tarafından beğenilmedi. Daha sonra bir müddet Süleymaniye Kütüphanesi bünyesinde, 2 Mart 1935’te yeniden kurulan tasnif heyeti üyesi olarak çalıştı. Tekrar öğretmenliğe dönmek için müracaat ettiyse de bu istek kabul görmedi.

Çeşitli dönemlerde Finlandiya’ya göç etmiş olan Tatar Türkleri, Sovyetler Birliği ve Finlandiya ilişkilerinin iyi olmadığı dönemlerde imam ve öğretmen ihtiyaçlarını Türkiye’den karşılıyorlardı. Böyle bir davet üzerine 1936’da Finlandiya’ya giden Zakir Kadiri buradaki müslüman mektebinde eğitim görmekte olan çocuklar için Türk ve Tatar Tarihi isimli bir ders kitabı yazdı ve bu kitap uzun yıllar muhacerette yaşayan Türk-Tatarlar tarafından ders kitabı olarak okutuldu. Stalin’in Sovyetler Birliği’nde uyguladığı sert politikalar ve kanlı icraatların etkisi Finlandiya’ya kadar ulaşınca Zakir Kadiri eşi ve çocuklarını burada bırakarak yeniden Türkiye’ye göç etmek zorunda kaldı. Oğlunun yurt dışına kaçması sebebiyle 1937’de tutuklanan ve ömrünün son günlerini çile içinde geçiren babası Halim Efendi 1939’da öldü. Eşi ve çocukları ise ancak II. Dünya Savaşı’ndan sonra, 1944’te Türkiye’ye dönebildiler.

Türkiye’ye döndükten sonra tamamen tercüme işleriyle uğraşmaya başlayan ve Millî Eğitim Bakanlığı ile Türk Tarih Kurumu için çok sayıda eser tercüme eden Ugan 22 Ekim 1954’te Ankara’da vefat etti. Türk-Tatar edebiyatının kuvvetli şairlerinden olan eşi Saniye İffet ise 1957’de hayatını kaybetti. Her ikisinin kabri de Ankara Cebeci Asrî Mezarlığı’ndadır. Büyük kızı Azat (Azade, ö. 1960) baba tarafından büyük dedeleri kardeş olan tanınmış Türkolog Ahmet Temir’le evlendi (1946). Küçük kızı Leyla Ugan hakkında herhangi bir bilgi yoktur.

Eserleri. Zakir Kadiri Ugan eserlerini Türkçe ve Tatarca’yı birlikte kullanarak âdeta karışık bir lisanla yazmıştır. Türkiye’de Cumhuriyet döneminde yaptığı tercümelerin dili ise Türkçe’dir.

Telif. 1. İlm-i Kelâm Dersleri (Ufa 1910). Rusya medreselerinde ders verdiği üç yıl içinde kelâm derslerinin noksanlığını gören Zakir Kadiri, hocası Muhammed Abduh’un Risâletü’t-tevḥîd’i ve daha başka kaynaklardan istifade ederek bu eseri hazırlamıştır (bk. s. 4).

2. Kuvvet Hem Ruh (Ufa 1910). Cemîl Sıdkī ez-Zehâvî’nin İstanbul Dârülfünunu’ndaki Hikmet-i İslâmiyye derslerine ait notların ve diğer ilmî kitapların mütalaası neticesinde İlm-i Kelâm Dersleri’nin sonuna ilâve şeklinde yazdığı (bk. s. 2) 39 sayfalık felsefî bir risâledir.

3. Hayât-ı Muhammed Aleyhisselâm (Kazan 1911). Orenburg’da 1909 yılında siyere dair ders kitabı olarak hazırlanmıştır.

4. Kızlar Dünyası (Kazan 1911). Yazarın “Aile Kütüphanesi” adı altında neşrettiği serinin dördüncü kitabıdır. 1909’da kaleme alınan eserde kızların terbiye ve eğitimleri üzerinde durulur, devrin skolastik eğitim sistemi ağır şekilde eleştirilir ve Tatarlar’ın terakkisinin ancak kızların ve kadınların yetiştirilmesiyle mümkün olduğu fikri işlenir.

5. Memleket İdaresi Revüşleri (Ufa 1917). Müslüman Kongreleri’nin Mayıs 1917’de Moskova’da toplanan ve Bütün Rusya Müslümanlarının Umumi Kurultayı olarak da adlandırılan beşincisinde ele alınan konulardan Rusya’nın yönetim sistemi ve müslüman Türkler’in durumu hakkında bir eserdir. Bunların dışında Arap Nahvı (Ufa 1912), Arap Sarfı (Ufa 1912) ve Ufa Avam Dârülfünunu’nda verdiği bir konferansın basılı hali olan Hatun-Kız Meselesi (Ufa 1915) gibi eserleri de bulunan Zakir Kadiri, Finlandiya’da bulunduğu yıllarda çoğunluğu Helsinki’de yaşayan Türk-Tatar cemaati için Din Sabâkları (Helsinki 1938) ve Türk Tarihi Sabâkları (Helsinki 1938) adlı ders kitapları da kaleme almıştır.

6. “Dinî ve Gayr-i Dinî Rivâyetler”. Ugan’ın tarih ve hadis ilimlerinde rivayet usulüne dair Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası’nda neşredilen (sy. 4 [1926], s. 132-210) bu makalesi sadeleştirilerek ve notlandırılarak yeniden yayımlanmıştır (“Dinî Rivayetler”, s.nşr. Mustafa Karataş, İÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 4, İstanbul 2002, s. 207-257; “Gayr-i Dinî Rivâyetler”, s.nşr. Musa Alak, a.g.e., s. 259-289).

Tercüme. 1. et-Tâcü’l-murassa‘ (Orenburg 1907). Tantâvî Cevherî’nin el-Cevâhir adlı tefsirine giriş olarak yazdığı et-Tâcü’l-muraṣṣaʿ bi-cevâhiri’l-Ḳurʾân ve’l-ʿulûm (Kahire 1324/1906) adlı eserinin tercümesidir.

2. İslâm, Âlimler, Fakih ve İşanlar ve Gençlerimiz (Kazan 1908). Tantâvî Cevherî’nin el-Livâʾ dergisinde yayımlanmış sosyal ve kültürel ıslaha dair makalelerinden derlenen Nehḍatü’l-ümme ve ḥayâtühâ (Kahire 1908) adlı eserin “er-Risâletü’l-Kāzâniyye” başlıklı kısmının tercümesidir. Cevherî burada Kazanlı bir gencin, fikrî çalışmalarda zirveye çıkan geçmiş ulemâdan sonra şimdiki gençlerin tefekkür sahasında faaliyette bulunmasının mümkün olup olmayacağına yönelik sorusuna üç makale halinde cevap vermektedir. Ugan tercümenin başında Kazanlı genç âlimin sorusunu Cevherî’ye kendisinin ilettiğini, verdiği cevabın Kazanlılar’ın diline tercüme edilmesini de kendisine onun tevdi ettiğini belirtmektedir (bk. s. 9).

3. Medeniyyet ve İslâm (Kazan 1908). Ferîd Vecdî’nin el-İslâm dînü’l-medeniyye (Kahire 1316/1899; el-Medeniyye ve’l-İslâm adıyla da bilinir) adlı eserinin Zakir Kadiri tarafından yazarın verdiği izinle yapılmış tercümesidir (bk. s. 2).

4. Tahrîrü’l-mer’e yahud Kadınlarnı Esaretten Azad İtü (Kazan 1909). Kāsım Emîn’in kadın hak ve özgürlüklerine dair Taḥrîrü’l-merʾe (Kahire 1899) adlı eserinin tercümesidir.

5. el-Mer’etü’l-cedîde yahud Yeni Kadın (Kazan 1908). Kāsım Emîn’in Taḥrîru’l-merʾe’ye yönelik eleştirilere karşı yazdığı el-Merʾetü’l-cedîde’nin (Kahire 1900) tercümesidir. Kendisi gibi Kahire’de eğitim görmüş olan Abdullah Battal Taymas, Kadiri’nin Arapça’dan tercüme ettiği kadınlarla ilgili bu iki eserin dilinin ağır ve ifadelerinin muğlak olduğunu iddia etmiş (“Tenkit”, bk. bibl.), Taymas’ın tenkitlerine cevap mahiyetinde kaleme aldığı ve aynı dergide yayımlanan yazısında Zakir Kadiri tercümelerinin dilinin iddia edildiği gibi ağır olmadığını, halkın bu eserlere teveccühünün de bunu gösterdiğini dile getirmiştir (“Tenkite Karşı Bir İki Söz”, bk. bibl.). Taymas da Kadiri’nin bu cevabına yeni bir yazı ile karşılık vermiştir (“Tenkit Tîresinde”, bk. bibl.).

6. İslâm ve Hanoto (Orenburg 1909). 1895-1898 yılları arasında Fransa’da Dışişleri bakanlığı yapmış olan Fransız tarihçi Gabriel Hanotaux’nun İslâm’a ve müslümanlara hücum eden bir makalesine karşı Muhammed Abduh’un el-Müʾeyyed gazetesinde neşrettiği üç makalenin tercümesidir (bu makalelerin aynı zamanda Mehmed Âkif Ersoy tarafından da Türkçe’ye tercüme edildiğine dair bk. MUHAMMED ABDUH).

7. Nizâm ve İslâm (Ufa 1909). Tantâvî Cevherî’nin el-Müʾeyyed dergisinde yayımlanmış makalelerinin derlendiği en-Niẓâm ve’l-İslâm’ın (Kahire 1321, 1348) tercümesidir.

8. Terbiye (Kazan 1911). Herbert Spencer’ın geleneksel eğitim sistemine eleştiriler yönelttiği yazılarından oluşan ve birçok dile tercüme edilmiş olan Education: Intellectual, Moral, and Physical (New York 1861; Essays on Education adıyla, London 1911) adlı eserinin tercümesidir.

9. Turmuş hem Din (Kazan 1911). Suriye âlimlerinden Refik Bey el-Azm’ın Kitâbü Tenbîhi’l-efhâm ilâ meṭâlibi’l-ḥayâti’l-ictimâʿiyye ve’l-İslâm (Kahire 1318) isimli eserinin tercümesidir.

10. İslam Medeniyeti Tarihi (I-III, Ufa 1913). Corcî Zeydân’ın Târîḫu’t-temeddüni’l-İslâmî (I-V, Kahire 1902-1906) adlı eserinin tercümesidir.

11. İbn Haldûn, Mukaddime (I-III, İstanbul-Ankara 1954-1957).

12. Milletler ve Hükümdarlar Tarihi (Ahmet Temir ile birlikte, I-III [6 cilt halinde], Ankara 1954-1955; IV, İstanbul 1958; I-IV, 2. bs., İstanbul 1965). Muhammed b. Cerîr et-Taberî’nin Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk adlı eserinin baştan 22 (643) yılına kadarki hadiselere dair olan kısmının tercümesidir. Aslında eserin tamamı tercüme edilmiş olup Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde daktilo edilmiş halde bulunmaktadır (bk. TTK Ktp., nr. T/0049). Zakir Kadiri bu eserin tercümesi bittikten bir süre sonra vefat ettiğinden basımını görememiş, kitabın 1965 tarihli ikinci baskısı kızı Azade Temir’in önsözüyle birlikte yayımlanmıştır.

13. Belâzürî, Fütûhü’l-büldân (I-II, İstanbul 1955-1956).

Ayrıca Ahmet Temir tarafından neşredilen Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi (Ankara 1959, 1989) isimli eserdeki Arapça metinler de Zakir Kadiri tarafından tercüme edilmiştir.

Bunların dışında Ugan’ın neşredilmeyen bazı tercümeleri daha vardır ve bir kısmının müsveddeleri Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde bulunmaktadır: İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîh’i (Leiden 1864 baskısı esas alınarak on cilt halinde); Mes‘ûdî’nin Mürûcü’z-zeheb’i (Paris baskısı esas alınarak dokuz cilt halinde 1946’da tamamlandı; bk. TTK Ktp., nr. T/0050); Ebû Şâme el-Makdisî’nin Kitâbü’r-Ravzateyn’i (Kahire 1287-1288 baskısından, iki cilt halinde; bk. TTK Ktp., nr. T/0052, T/0149); Makrîzî’nin Kitâbü’s-Sülûk’ü (iki cilt halinde ve çok geniş açıklamalarla; bk. TTK Ktp., nr. T/0061); Ahmed Emîn’in Fecrü’l-İslâm ve Duha’l-İslâm adlı eserleri (bk. TTK Ktp., nr. T/0057, T/0058). Arap harfleriyle el yazması olarak neşredilmeden kalan diğer bir eseri de Rusya’nın İstanbul sefiri (1864-1877) Nikolay Pavloviç İgnatiev’in Ayastefanos isimli kitabının özet tercümesidir (İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, nr. K. 879). Ayrıca Konstantin Aleksandroviç [C. A.] İnostrantsev’in Hunlar’ın menşei ve tarihi hakkındaki Hunnu i Gunnı adlı eserinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş ikinci baskısını (Leningrad 1926; ilk baskı, St. Petersburg 1900) esas alarak yaptığı “Hunlar ve Gunlar” adlı tercümenin yayımlandığına dair bir bilgiye ulaşılamamıştır. Bu tercümenin, üzerinde el yazısı tashihlerin bulunduğu 137 sayfalık daktilo nüshasının (Millî Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, nr. 06 Mil Yz Müs 71) “Başlangıç” başlıklı takdiminin sonunda “Ankara 1930, Zakir Kadiri” imzası bulunmaktadır (s. 1-2).

Zakir Kadiri Ugan’ın başta Türk Yurdu olmak üzere Kutlu Bilgi, Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası gibi dergilerde yayımlanmış önemli makaleleri de mevcuttur.