ULVÂN el-HAMEVÎ

İbn Tolun’un, vefat ettiğinde yaşının seksenin üzerinde olduğuna dair verdiği bilgiye göre Hama’da 850 (1446) yılı dolaylarında doğmuş olmalıdır. Altmış üç yaşında öldüğü şeklinde Necmeddin el-Gazzî’nin zikrettiği bir rivayetten ise (el-Kevâkibü’s-sâʾire, II, 213) 873 (1468) yılında dünyaya geldiği sonucu çıkmaktadır. Ailesi Bağdat civarında Fırat kıyısındaki Hît beldesindendir. Hama’da başladığı tahsilini Halep ve Dımaşk’ta, ayrıca Şam bölgesinin çeşitli şehirlerinde sürdürdü. Hocaları arasında Bedreddin İbn Nebhân ed-Dımaşkī, Şemseddin Muhammed b. Dâvûd el-Bâzilî, Fahreddin Osman b. Muhammed ed-Dîmî, İbnü’n-Nâsıh et-Trablusî, Kutbüddin Ahmed b. Muhammed el-Haydarî, Nûreddin İbn Zehre el-Hımsî, Burhâneddin İbrâhim b. Muhammed en-Nâcî ve Şemseddin İbnü’s-Sellâmî’nin adları anılmaktadır. Öğrenimini tamamladıktan sonra Hama’da halka Kur’an öğretmek ve vaaz vermekle meşgul oldu. Hama’ya gelen Şâzelî şeyhi Ali b. Meymûn el-Mağribî’nin tavsiyesiyle bu faaliyeti bıraktı, ona intisap ederek kendini riyâzete verdi. Bunun üzerine halkın bir kesimi şeyhine ve ona karşı cephe aldıysa da irşada başlayınca kendisine büyük bir teveccüh gösterildi, ünü bütün Şam bölgesinde yayıldı ve adı Hama ile özdeşleşti; Şeyh Ulvân (Alvân) diye tanındı. Hama Ulucamii’nde vaazlar verdi. Özellikle ıslahçı kişiliğiyle dikkat çeken Ulvân el-Hamevî halkın ahlâk eğitimiyle Kitap ve Sünnet’e aykırı tasavvufî yönelişlerden uzaklaşması için çaba sarfetti; yönetici zümreden uzak durduğu gibi bağlılarına da bunu öğütledi. Yöneticileri yanlış uygulamalarından dolayı şiddetle eleştirdi ve halka iyi davranmaları konusunda nasihatlerde bulunduğu bir kitap yazdı. 908 (1502) yılında şeyhi Ali b. Meymûn’u ziyaret için Bursa’ya gidip iki ay orada kaldı.

Necmeddin el-Gazzî, İbn Tolun’dan naklen Ulvân el-Hamevî’nin seksen yaşına yaklaşmış olarak 6 Cemâziyelevvel 936 (6 Ocak 1530) Perşembe günü Hama’da vefat ettiğini, vaazlarını yaptığı yerde defnedildiğini ve ölüm haberinin 21 Cemâziyelevvel (21 Ocak) Cuma günü Dımaşk’a ulaştığını belirtir (a.g.e., II, 212-213). Buna karşılık İbn Tolun’un Müfâkehetü’l-ḫillân fî ḥavâdis̱i’z-zamân adlı eserine ait kayıp parçaları ihtiva eden bir neşirde (Ḥavâdis̱ü Dımaşḳ, s. 229) seksen yaşını aşmış olarak 18 Rebîülevvel’de (20 Kasım 1529) Salı günü öldüğü kaydedilmekte, fakat salıya 18 Rebîülevvelin değil 18 Cemâziyelevvelin (18 Ocak 1530) denk gelmesi ve aynı yerde başka çelişkili bilgilerin de yer alması istinsah hatalarını akla getirmektedir. Nitekim Şeyh Ulvân’ın oğlunun arkadaşı olan İbnü’l-Hanbelî de gün vermemekle birlikte cemâziyelevvel ayını zikretmiştir. 922 (1516) yılında vefat ettiğine dair Taşköprizâde’de yer alan kayıt ise yanlıştır. Şeyh Ulvân’ın türbesi Hama’nın önemli ziyaretgâhlarındandır. Şehirde kendi adıyla anılan bir cadde, köprü ve cami vardır.

İbnü’l-Hanbelî, Necmeddin el-Gazzî ve Nebhânî, Ulvân el-Hamevî’nin oğlu Şemseddin Muhammed’in Tuḥfetü’l-ḥabîb adlı eserinden naklen onun çok sayıda kerametini zikretmiştir. Önde gelen talebe ve müridleri arasında iki oğlu Ebü’l-Feth Şemseddin Muhammed ve Ebü’l-Vefâ Tâceddin Muhammed, damatları Kādılkudât Bedreddin İbnü’n-Nasîbî ve Hama Kadısı Mahmûd b. Ali et-Türkmânî, ayrıca Zeynüddin İbn Sâme el-Halebî, Ali b. Ahmed el-Kâzvânî (el-Kîzvânî), Zeynüddin Abdurrahman b. Muhammed el-Betrûnî, Ömer b. Muhammed el-İskâf el-Ukaybî gibi âlim ve sûfîler anılmaktadır. Kendisinden hadis dinlediği Zeynüddin İbnü’ş-Şemmâ el-Halebî de onun müridlerindendir. Şeyhinin diğer halifesi ve Arrâkıyye tarikatının kurucusu İbn Arrâk Muhammed b. Ali ile yakın dostluğu vardı. Zebîdî, Şeyh Ulvân’a nisbet ettiği Ulvâniyye tarikatını Medyeniyye’nin bir kolu olan Havâtıriyye’nin (Meymûniyye) şubesi diye gösterir ve silsilesini zikreder.

Eserleri. Akaid. 1. Beyânü (Bedîʾü)’l-meʿânî fî şerḥi ʿAḳīdeti’ş-Şeybânî (Beyrut 1324).

2. ʿAḳīde (el-ʿAḳīdetü’l-ʿUlvâniyye). Muhtasar bir eser olup (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1180, vr. 64-69; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 836) müellifi tarafından Hidâyetü’l-ʿâmil ve kifâyetü’l-ʿâḳıl adıyla şerhedilmiştir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 3624). Ayrıca Muhammed b. Mahmûd el-Acemî, Fethullah b. Mahmûd el-Beylûnî el-Halebî (el-Fetḥu’n-nebevî fî şerḥi ʿAḳīdeti’ş-Şeyḫ ʿUlvân el-Ḥamevî) ve Hüseyin b. Receb el-Garsî (Kifâyetü’l-mürîd ve bulġati’l-müstefîd) esere şerh yazmıştır.

3. Tuḥfetü’l-iḫvân fî mesâʾili’l-îmân (Mektebetü’l-Esed, nr. 15279; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 437). Ziriklî eserin kendi kütüphanesinde bir nüshası olduğunu belirtir.

4. Fetḥu’r-raḥmân bi-şerḥi Risâleti’ş-Şeyḫ Reslân. Reslân b. Ya‘kūb el-Ca‘berî’nin Risâletü’t-tevḥîd’i üzerine kaleme alınmış bir şerhtir (nşr. İzzet Husariyye, Dımaşk 1389/1969).

Tasavvuf ve Ahlâk. 1. Nesemâtü’l-esḥâr fî menâḳıbi ve kerâmâti’l-evliyâʾi’l-aḫyâr. Murakabe, yöneticilerin huzuruna çıkmak ve bunun günahı, Kâbe’nin faziletleri, Arafat’ta vakfe, abdal, anneye babaya iyilik, sıla-i rahim, cumanın ve Hz. Peygamber’e salâtüselâm okumanın faziletleri, Resûlullah’ın hasâis ve mûcizeleri gibi çeşitli konular Kur’an, hadisler ve evliyanın menâkıbı ışığında ele alınmıştır (nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 1421/2001; nşr. Abdülganî Mistû, Beyrut 1429/2008).

2. el-Cevherü’l-maḥbûk bi’l-ḫuliyyi’l-mesbûk fî ṭarîḳı’s-sülûk (el-Cevherü’l-maḥbûk fî naẓmi’s-sülûk). Kendi zamanında ahlâkın bozuluşuna ve bundan sakınmaya, bazı kelâm konularına ve günlük hayatta, ibadetlerde, tasavvuf yolunda gözetilmesi gereken âdâba dair 1233 beyitten oluşan bir manzumedir (nşr. Abdülkādir el-Ulvânî, Şam 1329).

3. en-Neṣâʾiḥu’l-mühimme li’l-mülûk ve’l-eʾimme (nşr. Neşve el-Alvânî, Dımaşk 1420/2000).

4. Keşfü’r-reyn ve nezhü’ş-şeyn ve nûrü’l-ʿayn fî şerḥi Silki’l-ʿayn li-izhâbi’l-ġayn. İbn Habîb es-Safedî’nin tasavvuf ve sülûke dair kasidesinin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 3718; İÜ Ktp., AY, nr. 990, 1468, 3600, 4174; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1227; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1451, 5063, 7357, 7972, 8130, 8415, 8459, 8637).

5. Minhâcü’l-ʿâbidi’l-müttaḳī ve miʿrâcü’s-sâliki’l-mürtaḳī (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5212, 6048, 10604; el-Mektebetü’l-vakfiyye [Halep], nr. 367).

6. Tuḥfetü’l-iḫvâni’ṣ-ṣûfiyye ve’l-keşf ʿan ḥâli men yeddeʿi’l-ḳuṭbiyye (GAL, II, 438; Suppl., II, 461).

7. Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’t-Tâʾiyye (el-Mededü’l-fâʾiz ve’l-keşfü’l-ʿârıż li-şerḥi Tâʾiyyeti İbni’l-Fârıż) (İÜ Ktp., AY, nr. 2992, 4174; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1906, Hasib Efendi, nr. 277).

8. Risâle fî esânîdi’l-aḥzâb (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1286/2, vr. 60^a-61^b).

9. Ḥizbü’t-tevḥîd (Râşid Efendi Ktp., nr. 1323, vr. 194^b-195^b).

Fıkıh. 1. Miṣbâḥu’l-hidâye ve miftâḥu’d-dirâye (miftâḥu’l-vilâye). Şâfiî fıkhına dairdir (İÜ Ktp., AY, nr. 3969; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 6655, 6682; el-Merkezü’s-sekāfî [Hama], nr. 268).

2. Taḳrîbü’l-fevâʾid ve teshîlü’l-maḳāṣıd. Önceki eserin muhtasarı olup ibadetleri ve hâtime kısmında günlük hayatta çokça karşılaşılan akidler hakkında kısa bilgiler ihtiva eder (nşr. Ömer Hâlid ez-Zi‘bî, baskı yeri ve tarihi yok). Muhammed es-Sagīr b. Ali eş-Şerîbâtî eseri Nes̱rü’l-ferâʾid ve cemʿu’ş-şerâʾid li-îżâḥi Taḳrîbi’l-fevâʾid adıyla şerhetmiştir.

3. ʿArâʾisü’l-ġurer ve ġarâʾisü’l-fiker fî aḥkâmi’n-naẓar. Karşı cinse bakmanın dinî hükmüyle ilgilidir (nşr. Muhammed Fazl Abdülazîz el-Murâd, Dımaşk 1410/1990).

Tarih ve Biyografi. 1. Feżâʾilü’ş-Şâm ve medîneti Dımaşḳ. Küçük bir risâledir (nşr. Neşve el-Alvânî, Dımaşk 1997).

2. Mücli’l-ḥüzn ʿani’l-maḥzûn fî menâḳıbi’ş-şeyḫ ʿAlî b. Meymûn (Brockelmann, GAL, II, 438). Matthew Wiley Simonds, Ali b. Meymûn’la ilgili olarak hazırladığı doktora tezinde bu çalışmayı da neşre hazırlamıştır (Ali b. Maymûn: An Early Sixteenth Century Sufi Saint and Critic of the Ulama With an Edition of Alwan al-Hamawi’s Mujli al-Huzn an al-Mahzun Fī Manaqib al-Shaykh al-Sayyid al-Sharif Abi’l-Hasan Ali b. Maymun, 1998, University of California, Department of Near Eastern Studies).

3. Faṣlü’l-ḫiṭâb fîmâ verede ʿan İbni’l-Ḫaṭṭâb (Mektebetü’l-Esed, nr. 6063).

Ulvân el-Hamevî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Fetḥu’l-laṭîf bi-esrâri’t-taṣrîf (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1881; Şehid Ali Paşa, nr. 1300); el-Miʿrâc (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 3661), es-Seyfü’l-ḳātıʿ li-ehli’l-merâʾ fî ḳabûli cevâʾizi’s-selâṭîn ve’l-ümerâʾ, Şerḥu Ḥizbi’l-baḥr li’ş-Şâẕelî, Keşfü’l-ḥicâb fî tehẕîbi’l-meşâyiḫ ve’l-aṣḥâb, en-Nefeḥâtü’l-ḳudsiyye fî şerḥi’l-ebyâti’ş-Şebüsteriyye, es-Sırrü’l-meknûn fî feżâʾili’l-ḳahve ve’l-bün (eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 437-438; Suppl., II, 461; Kaytâz, s. 142-150; Taḳrîbü’l-fevâʾid, neşredenin girişi, s. 45-56).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 138-140 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.