UTBÎ, Muhammed b. Abdülcebbâr

350 (961) yılında Rey’de doğdu. Sahâbeden Utbe b. Gazvân’a nisbetle Utbî diye anılır. Sâmânî Veziri Ebü’l-Hüseyin el-Utbî’nin torunudur. Ailesi kabile mensuplarıyla birlikte Rey’e yerleşmişti. Sâmânîler devrinde Horasan’da önemli bir görevde bulunan dayısı Ebû Nasr’ın yanına gitti ve Nîşâbur’da sâhibü’l-berîd olarak Sâmânî hizmetine girdi. Sâmânîler’in Horasan ordusu kumandanı Ebû Ali b. Ebü’l-Hasan es-Simcûrî ve Ziyârîler’den Kābûs b. Veşmgîr’e kâtiplik yaptı. Ardından Gazneli hânedanının kurucusu Sebük Tegin’e intisap etti. Bu arada Sebük Tegin ve Sultan Mahmud devrinin münşî ve ediplerinden Ebü’l-Feth el-Büstî’nin yanında çalıştı. Sebük Tegin’in ölümünden (387/997) sonra Sultan Mahmud’un hizmetine girdi. Bir süre Nasr b. Sebük Tegin’in yanında Horasan’da bulundu ve onun hakkında mersiye yazdı. Sultan Mahmud tarafından Garcistan Hükümdarı Ebû Muhammed b. Esed’e elçi olarak gönderildi (389/999), onu Sultan Mahmud adına hutbe okunması ve para bastırılması hususunda ikna etti. Bâdgīs’teki Genc-i Rustak sahib-i berîdliğine tayin edildi. Fakat buradaki Vali Ebü’l-Hasan el-Begavî’nin entrikası sonucu görevinden uzaklaştırıldı (413/1022). Bir süre Sultan Mesud’un yanında çalıştı. Ardından Nîşâbur’a yerleşip ilim ve edebiyatla meşgul oldu. 427’de (1036) vefat etti, 430 (1039) yılında öldüğü de rivayet edilir.

Eserleri. Utbî’nin günümüze ulaşan eseri meşhur Kitâbü’l-Yemînî’dir (Sîretü’l-Yemînî, Târîḫu’l-Yemînî, Târîḫu’l-ʿUtbî). Müellif, Arapça kaleme aldığı eserini 412 (1021) yılında tamamlayarak hâmisi Gazneli Veziri Ahmed b. Hasan el-Meymendî’ye sundu. Kitâbü’l-Yemînî Sebük Tegin, Yemînüddevle Sultan Mahmûd-ı Gaznevî ile çağdaşı hükümdar ve devletlerin 411 (1020) yılına kadar tarihini ihtiva etmektedir. Sultan Mahmud’un Hindistan seferlerinin yanı sıra Sâmânîler’in son dönemleri, Abbâsîler, Saffârîler, Simcûrîler, Büveyhîler, Ziyârîler, Karahanlılar, Gurlular, Garcistan şahları, Afganlar, Ferîgūnîler (Âl-i Ferîgūn) ve Hârizmşahlar (Altuntaşoğulları) hakkında değerli bilgiler içerir. Kitâbü’l-Yemînî’nin çok süslü ve ağır olan üslûbu İslâm dünyasında her zaman takdir edilmiştir. Utbî’nin, eserini yazarken Ebû İshak es-Sâbî’nin Büveyhî tarihine dair Kitâbü’t-Tâcî’sini örnek aldığı görülmektedir. Gazneli hükümdarlarını methedip kahramanlıklarını zikretmesine rağmen eserinde onların döneminin karanlık yönlerini de anlatmış, Gazneliler Devleti’nin batı kısımlarındaki olaylarla daha çok ilgilenmiştir. Çeşitli kütüphanelerde pek çok yazma nüshası bulunan Târîḫu’l-Yemînî yayımlanmış (nşr. Aloys Sprenger, Delhi 1847, Kahire 1286 [el-Fetḥu’l-Vehbî’nin hâmişinde], [Bulak 1290], İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’inin hâmişinde, Lahore 1300/1883), İhsan Zünûn es-Sâmirî eserin tenkitli neşrini gerçekleştirmiştir (Beyrut 1424/2004). Ali b. Zeyd el-Beyhakī Târîḫu’l-Yemînî’ye Meşâribü’t-tecârib ve ġavâribü’l-ġarâʾib adıyla bir zeyil yazmış, ayrıca eser üzerine muhtelif şerhler kaleme alınmıştır. Bunların en meşhurları Ebû Abdullah Hamîdüddin Mahmûd b. Ömer en-Necâtî en-Nîsâbûrî’nin Besâtînü’l-fużalâʾ ve reyâḥînü’l-ʿuḳalâ (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3357; Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4410, Yenicami, nr. 859-860), Osmanlı âlimi Ahmed el-Menînî’nin el-Fetḥu’l-vehbî ʿalâ Târîḫi Ebî Naṣr el-ʿUtbî adlı eserleridir. Son kitap iki cilt halinde neşredilmiştir (Kahire 1286).

Ebü’ş-Şeref Necîbüddin Nâsıh b. Zafer Cerbâzekānî (Curfâdakānî), Târîḫu’l-Yemînî’yi 603’te (1206) Azerbaycan Atabegleri memlüklerinden Atabeg Cemâleddin Uluğ Barbeg Ayaba’nın veziri Ebü’l-Kāsım Ali b. Hüseyin’in isteğiyle Farsça’ya tercüme etmiş (Terceme-i Târîḫ-i Yemînî, Tahran 1272; nşr. Ca‘fer Şuâr, Tahran 1345 hş./1966), J. Reynolds tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (The Kitab-i Yamīnī, Historical Memories of the Amīr Sabuktagun and The Sultan Mahmud of Ghazna, London 1858, 1967, Lahore 1975). Ayrıca Hindistan’la ilgili kısımları Sir H. M. Elliot ve J. Dowson tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir (The History of India as Told by Its Own Historians, London 1869 → New York 1966, II, 14-52). Eserin Terceme-i Emînî ve Terceme-i Târîḫ-i Yemînî adıyla yapılan (Delhi 1886, 1888) başka tercümeleri de vardır (Hânbâbâ, I, 1279-1280). Eseri Kilisli Rifat Türkçe’ye çevirmiştir. Târîḫu’l-Yemînî Ali b. Zeyd el-Beyhakī, İzzeddin İbnü’l-Esîr, Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī, Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, İbn Hallikân, Zehebî ve Mîrhând gibi birçok tarihçi tarafından kaynak olarak kullanılmış, Muhammed b. Ahmed en-Nesevî de eserine örnek almıştır. Ebû Mansûr es-Seâlibî, Utbî’nin Leṭâʾifü’l-küttâb gibi daha başka eserler yazdığını kaydederse de (Yetîmetü’d-dehr, IV, 397-406) bunların günümüze ulaşmadığı anlaşılmaktadır (ona nisbet edilen diğer eserler için bk. el-Yemînî, neşredenin girişi, s. ḥ, ṭ).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 236-237 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.