AKSOY, Ömer Asım

5 Nisan 1898 tarihinde Antep’te doğdu. Babası Küllüoğulları’ndan Abdurrahman Efendi, annesi Bayramoğulları’ndan Fatma Hanım’dır. İlk öğrenimini Antep’te yaptı, ardından rüşdiyeyi bitirdi (1911). Talebelerine yurt severlik ve ilim sevgisi aşılayan rüşdiyedeki hocası İbrahim Hilmi’den (Konuralp) çok etkilendi. İdâdî tahsiline Antep’te açılan Aynülmaârif adlı özel bir okulda başladı, Antep Ticaret İdâdîsi’nden birincilikle mezun oldu (1916). Daha sonra Halep Posta ve Telgraf Başmüdürlük Kalemi’nde açılan imtihanı kazanıp memurluğa başladı. Bir yıl sonra Antep’e tayin edildi. Memurluk yanında Ticaret İdâdîsi’nde vekil olarak Türkçe öğretmenliği yaptı.

1919’da yüksek tahsil için görevinden istifa ederek İstanbul’a gitti ve Mekteb-i Tıbbiyye’ye girdi. 1920 ilkbaharında Millî Mücadele hareketleri genişleyip Antep’te Fransızlar’a karşı mücadele başlayınca ders yılı sonunu beklemeden beş arkadaşıyla birlikte Antep’e döndü. Antep Fransızlar tarafından işgal edildiği için Maraş’a geçti. 1922 Şubatında işgalin kalkması üzerine memleketine geldi. 1925 Eylülüne kadar Gaziantep Lisesi, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye ve Amerikan Koleji gibi okullarda öğretmenlik, halk mektebinde müdürlük, Gazisancak ve Halk Dili gibi mahallî gazetelerde başyazarlık yaptı. Yüksek öğrenimini tamamlamak için 1925’te tekrar İstanbul’a gitti. Bu defa Mekteb-i Hukuk’a girdi ve 1928’de mezun oldu. Kasım 1928’de Nizip Cumhuriyet müddeiumumiliğine tayin edildi. 1931 yılının başlarında görevinden istifa etti ve 1935’e kadar Gaziantep’te avukatlık yanında Gaziantep Lisesi’nde Türkçe öğretmenliğinde bulundu. 1931-1936 yıllarında Cumhuriyet Halk Partisi il başkanlığını yürütürken 1932’de halkevini açtı. Halkevi yayınlarından çıkan otuzdan fazla eserin on biri Ömer Asım Aksoy tarafından hazırlandı.

1935’te Gaziantep milletvekili seçilince 1936’da Ankara’ya taşındı. 1950 yılına kadar dört dönem Cumhuriyet Halk Partisi’nden Gaziantep milletvekilliği yaptı. 1941’de Türk Dil Kurumu’nda filoloji kolu başkanlığı görevini yürüttü, Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü onun kol başkanlığı döneminde hazırlandı. 1 Mayıs 1948’de ayrıldığı Türk Dil Kurumu’na Aralık 1949’da bilim kurulu üyesi olarak yeniden döndü. 1950’de emekliye ayrıldı. Türk Dil Kurumu’nda bir süre derleme-tarama kolu başkanlığı yaptı; ardından genel sekreter ve derleme-tarama kolu başkanı olarak çalıştıktan sonra 1976’da yaşının ilerlemesi sebebiyle görevinden ayrıldı. Dil çalışmalarını ölünceye kadar sürdüren Aksoy nikris hastalığına yakalandı ve 30 Ekim 1993’te Ankara’da öldü.

Türkçe’nin özleşmesi yolunda hazırladığı kitapları dışında başta Cumhuriyet olmak üzere çeşitli gazete ve Türk Dili, Türk Dil Dergisi gibi dergilerde yazılar yayımlamıştır. Aşırı özleştirmeye karşı çıkan dil bilginlerinden özellikle Faruk K. Timurtaş ile kalem tartışmalarına girdi. İlk eserleri Gaziantep dili ve folkloru üzerine olan Aksoy deyim ve atasözlerini tesbit edip derleyerek kitap haline getiren ilk araştırmacılardan biridir. 1988’de Dil Derneği, 1992’de Edebiyatçılar Derneği kendisine onur üyesi pâyesi verdi. 1995 yılından itibaren Aksoy ailesinin katkılarıyla Dil Derneği tarafından Ömer Asım Aksoy ödülü verilmektedir. Kitapları ölümünden sonra Gaziantep Üniversitesi’ne bağışlanmış, hakkında bir armağan kitabı hazırlanmıştır (bk. bibl.). Resim yapmaya meraklı olan Aksoy şiir de yazmıştır.

Eserleri: İki Damla Göz Yaşı (şiirler, Antep 1918), Usûl-i Tahrîr ve Edebiyat Dersleri (Gaziantep 1924), İmlâmıza, Sarf ve Nahvimize Dair (Gaziantep 1925), Gaziantep Dilinin Tetkiki (Gaziantep 1933), Gaziantep’te Eti Eserleri (1934), Öz Türkçe Dersleri (Gaziantep 1935), Gaziantep Ağzında Sentaks Araştırmaları (Gaziantep 1936), Bir Dili Öğrenmek İçin En Lüzumlu Kelimeler ve Bu Kelimeleri Belirtme Usulü (Gaziantep 1936), Güneş-Dil Teorisi ve Üçüncü Türk Dil Kurultayı (Gaziantep 1937), Halkevi Konuşmaları (Gaziantep 1938), Deyim, Takım Söz, Meşhur Söz, Atalar Sözü (Ankara 1940), Gaziantep Ağzında Atasözleri (Ankara 1941), Hasırcıoğlu Hâfız Mehmet Ağa (Gaziantep 1941), Gaziantep Ağzı (I-IV, İstanbul 1945-1946), Hasan Aynî ve Nazmü’l-cevâhir (Gaziantep 1959), Dürrü’n-nizâm ve Nazmü’l-cevâhir (Ankara 1960), Şeyh Ahmet ve Nazmü’l-leal Üzerine (Ankara 1959, TDAY Belleten’den ayrı basım; Şeyh Ahmet ve Nazmü’l-leal Üzerine: Tamamlayıcı Bilgiler adıyla, Gaziantep 1961), Anayasa Sözlüğü (Ankara 1961, 1962), Dil Üzerine: Düşünceler, Düzeltmeler (Ankara 1962, 1964), Mütercim Asım (1755-1819) (Ankara 1962), Atatürk ve Dil Devrimi (Ankara 1963), Anayasanın Dili (TDAY Belleten, 1963’ten ayrı basım), Atasözleri ve Deyimler (Ankara 1965; Atasözleri ve Deyimler: Elkitabı adıyla kısaltılarak, Ankara 1968), Gelişen ve Özleşen Dilimiz (Ankara 1968), Özleştirme Durdurulamaz (Ankara 1969), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I: Atasözleri Sözlüğü (Ankara 1971, Atasözleri ve Deyimler’in genişletilmiş biçimi), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II: Deyimler Sözlüğü (Ankara 1976), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü III: Dizin ve Kaynakça (Ankara 1977), Dil Yanlışları (Ankara 1980 [900 Sözün Eleştirisi], Ankara 1990 [1800 Sözün Eleştirisi], İstanbul 1991 [2000 Sözün Eleştirisi]), Yine Dil Yanlışları (270 Sözün Eleştirisi, Ankara 1985), Dil Gerçeği (Ankara 1982, 2006).

Aksoy’un Gaziantep’te bazı arkadaşlarıyla birlikte yayımladığı Hasip Dürrî: Hayatı Eserleri (1933, 2. bs. 1959, A. Turgut Ergin ve Ş. Sabri Yener ile birlikte) ve Aydî Divanı (Gaziantep 1937; Ankara 1954, Ş. S. Yener ve A. N. Ünler ile birlikte), Dil Devriminin 30 Yılı (Ankara 1962) içerisinde çeşitli yazılarının bulunduğu Dil Devrimi Üzerine (Ankara 1967), Türk Dil Kurumunun 40 Yılı (Ankara 1972), Türk Dil Kurumu Kol Çalışmaları (1932-1972) (Ankara 1972) adlı kitaplarından başka Türk Dil Kurumu’nda görev yaptığı yıllarda kendi yönetiminde hazırlanan Tarama Sözlüğü (I-VIII, Ankara 1963-1977), Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (V, Ankara 1957 [İndeks]; VI, Ankara 1952 [folklor sözleri]), Derleme Sözlüğü (I-IX, 1963-1977), Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler (I-II, Ankara 1969-1971) adlı çalışmaları da yayımlanmıştır. Türk Dil Kurumu dışında onun başkanlığında hazırlanmış bir de Ana Yazım Kılavuzu bulunmaktadır (İstanbul 1987).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 64-65 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.