https://islamansiklopedisi.org.tr/asmai
122’de (740) Basra’da doğdu ve orada yetişti. Dedelerinden Asma‘a nisbetle Asmaî nisbesini aldı. Ebû Ubeyde ve Ebû Zeyd gibi tanınmış dilcilerle birlikte ders aldıkları Basra dil okulunun en önde gelen temsilcisi Ebû Amr b. Alâ’dan başka Îsâ b. Ömer es-Sekafî, Halîl b. Ahmed ve Halef el-Ahmer gibi tanınmış âlimlerden tahsil gördü. İmam Şâfiî’nin de talebesi oldu. Fevkalâde hâfızası ve tenkitçi fikir yapısıyla dikkati çeken Asmaî, hocası Ebû Amr gibi, şiir dinlemek, gramer ve lugat konusunda bilgi toplamak için bedevîlerin arasında dolaştı. Bu sırada 16.000 urcûze ezberlediğini bizzat kendisi söylemektedir. En büyük şiir râvilerinden biri olduğu için birçok Arap şairinin şiirleri onun sayesinde zamanımıza ulaşmıştır.
Henüz genç yaşta iken büyük bir üne kavuştu. Aralarında Ebû Ubeyd el-Kāsım b. Sellâm, Ebû Hâtim es-Sicistânî, Riyâşî, Sükkerî ve bütün eserlerini rivayet etmiş olan Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim el-Bâhilî gibi tanınmış simaların da bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Zengin olmasına rağmen sade bir hayat yaşamayı tercih ederdi. Nitekim rivayet ettiği hadisler de daha çok bu hususla ilgilidir. Ahmed b. Hanbel, Yahyâ b. Maîn, Ali b. Medînî ve Ebû Dâvûd gibi hadis otoritelerinin güvenilir bulduğu Asmaî’nin, Kur’an ve hadis konusunda te’vile yol açacak herhangi bir filolojik yorum ve görüş belirtmekten son derece sakınmasını da takvâsının bir başka örneği saymak gerekir. Bu tavrıyla o, Kur’an’ı kendi reylerine göre tefsir eden Mu‘tezile ve Kaderiyye’den ayrılmaktadır.
Hârûnürreşîd zamanında Bağdat’a giderek halifenin yakın ilgisini kazandı ve oğlu Emîn’in eğitimiyle meşgul oldu. Daha sonra Halife Me’mûn tarafından Bağdat’a davet edildiyse de sağlık durumu ve yaşlılığı sebebiyle bu davete icabet edemedi ve ikamet etmekte olduğu Basra’da 216 (831) yılında vefat etti. Bazı kaynaklar vefat tarihi olarak 210-217 yılları arasında değişik tarihler zikretmektedirler.
Arap dil ve lugat âlimleri şiir, dil ve lugat konularında bilgilerinin büyük bir kısmını Ebû Ubeyde ve Ebû Zeyd’in yanında Asmaî’ye borçludurlar.
Eserleri. Asmaî’nin günümüze ulaşan belli başlı eserleri şunlardır:
1. el-Asmaʿiyyât. Çoğunluğu Câhiliye devri şairlerinin şiirleri olmak üzere bazı muhadramûn ve İslâmî devir şairlerinin şiirlerinden derlenen bir antolojidir. İlk defa W. Ahlwardt tarafından Mecmûʿu eşʿâri’l-ʿArab adlı kitabın I. cildinde tenkitli bir neşri yapılmıştır (Leipzig 1902). Eserin daha sonra Ahmed Muhammed Şâkir ve Abdüsselâm Hârûn tarafından yapılan tenkitli bir neşri de vardır (Kahire 1955).
2. Kitâbü’l-Ḫayl. A. Haffner (SBAW, Viyana, CXXXII [1895], s. 1-62), Nûrî Hammûdî el-Kaysî (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, XII, Bağdad 1969, s. 337-388; ayrı basım Bağdad 1970), son olarak da Hilâl Nâci tarafından neşredilmiştir (el-Mevrid, XII/4, Bağdad 1983, s. 177-222).
3. Kitâbü’n-Nebât. Eseri A. Haffner, el-Bulġa fî şüẕûri’l-luġa (Dix anciens traité...) içinde (Beyrut 1908, s. 18-59; 1914, s. 17-92), Abdullah Yûsuf Guneym de müstakil olarak neşretmişlerdir (Kahire 1972).
4. Fuḥûletü’ş-şuʿarâʾ. İlk neşri Ch. Torrey (ZDMG, LXV [1911], s. 487-516), ikinci neşri Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî ve Tâhâ ez-Zeynî tarafından yapılmıştır (Kahire 1953). Selâhaddin el-Müneccid, Ch. Torrey neşrini tekrar yayımlamıştır (Beyrut 1971).
5. el-İştiḳāḳ (nşr. Süleyman Zâhir, RAAD, XXVIII [1953], s. 355-364, 559-574; XXIX [1954], s. 22-35, 184-202; M. H. Âl-i Yâsîn, MMİIr., XVI [1968], s. 317-356; Selîm en-Nuaymî, Bağdad 1968). Eserin en iyi neşri Ramazan Abdüttevvâb ve Selâhaddin Hâdî tarafından dört nüshaya dayanılarak yapılmıştır (Kahire 1980).
6. Kitâbü’d-Dârât (nşr. A. Haffner, el-Bulġa içinde, Beyrut 1908, s. 3-16).
7. Kitâbü’l-Eżdâd (nşr. A. Haffner, Drei arabische Quellenwerke über die Aḍdād, Beyrut 1912 ve L. Şeyho, Beyrut 1912).
8. Kitâbü’l-Farḳ (nşr. D. H. Müller, SBAW, Viyana, LXXXIII [1876], s. 235-288).
9. Kitâbü Ḫalḳı’l-insân (nşr. A. Haffner, el-Kenzü’l-luġavî [Texte zur arabischen Lexikographie] içinde, Leipzig 1905; Beyrut 1903, s. 158-232).
10. Kitâbü’l-İbil (nşr. A. Haffner, el-Kenzü’l-luġavî içinde, Beyrut 1903, s. 66-136 ve 137-157, Leipzig 1905; tıpkıbasım, Bağdad 1971).
11. Kitâbü’n-Naḫl ve’l-kerm (nşr. A. Haffner, Beyrut 1898; el-Meşriḳ, V [1902], s. 883-892, 976-984, 1091-1099 ve el-Bulġa içinde, Beyrut 1908, 1914, s. 63-98).
12. Kitâbü’ş-Şâʾ (nşr. A. Haffner, Beyrut 1895 ve SBAW, Viyana, CXXXIII [1896]).
13. Kitâbü’l-Vuḥûş (nşr. R. Geyer, SBAW, Viyana CXV [1888], s. 353-420).
14. Kitâbü’l-Müterâdif (nşr. M. Sultan, Dımaşk 1951).
15. Târîḫu’l-ʿArab ḳable’l-İslâm (nşr. M. Hasan Âlü Yâsîn, Bağdad 1959).
16. Kitâbü Nüʿûti’n-nisâʾ (nşr. W. Diem, MUSJ, XLVIII [1973-1974], s. 281-288).
17. Kitâbü’l-Evḳāt (nşr. W. Diem, MUSJ, XLVIII [1973-1974], s. 281-288).
18. Kitâbü’s-Silâḥ (nşr. Muhammed Cebbâr el-Muaybid, el-Mevrid, XVI/2, Bağdad 1987, s. 67-122).
BİBLİYOGRAFYA
Rabaî, el-Münteḳā min aḫbâri’l-Aṣmaʿî (nşr. Tenûhî), Dımaşk 1936.
Ebû Saîd es-Sîrâfî, Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn (nşr. F. Krenkow), Beyrut 1936, s. 58-67.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, Beyrut, ts., s. 82-83.
Hatîb, Târîḫu Baġdâd, X, 410-420.
İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 197-205.
İbn Hallikân, Vefeyât, III, 170-177.
Ebû Hayyân el-Endelüsî, Teẕkiretü’n-nuḥat (nşr. Afîf Abdurrahman), Beyrut 1406/1986, bk. İndeks.
Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 112-113.
G. Flügel, Die grammatischen Schulen der Araber, Leipzig 1862, s. 72-80.
Serkîs, Muʿcem, I, 456-457.
Brockelmann, GAL, I, 104; Suppl., I, 163-165.
Sezgin, GAS, II, 613, ayrıca bk. İndeks; IV, 333-334; VII, 344-345; VIII, 71-76, 267-268; IX, 66-67.
Abdülcebbâr el-Cûmerd, el-Aṣmaʿî ḥayâtühû ve âs̱âruh, Beyrut 1955.
I. Goldziher, A Short History of Classical Arabic Literature (trc. Joseph de Somogyi), Hildesheim 1966, s. 34.
R. A. Nicholson, A Literay History of the Arabs, Cambridge 1969, s. 345.
Manfred Ullmann, Die Natur- und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 63-64.
Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 31-32.
a.mlf., “Arapçada Kelimelerin Müzekkerlik ve Müenneslik Keyfiyetine Dâir Müstakil Eserler”, ŞM, sy. 1 (1956), s. 92.
Abdülvehhâb es-Sâbûnî, Şuʿarâʾ ve’d-devâvîn, Beyrut 1978, s. 161-163.
Müneccid, Muʿcem, I, 45; II, 44; III, 54; IV, 56.
Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, II, 205-207.
Ahmed Kemâl Zekî, el-Aṣmaʿî, Kahire, ts. (el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme).
Abdülhamîd eş-Şelkānî, el-Aṣmaʿî el-luġavî, Kahire 1982.
Seniyye Ahmed Muhammed, “el-Aṣmaʿî”, Mecelletü Âdâbi’l-Müstanṣıriyye, IV, Musul 1979, s. 115-123.
Tenûhî, “Tercemetü’l-Aṣmaʿî”, MMLADm., XIV/3-4 (1986), s. 83-110.
A. Haffner, “Asmaî”, İA, I, 679.
B. Lewin, “al-Aṣmaʿī”, EI2 (İng.), I, 717-719.
