https://islamansiklopedisi.org.tr/bakuli
“Câmiu’l-ulûm, İmâdü’l-müfessirîn”, ayrıca gözleri görmediği için “Darîr” lakabıyla da anılır. Nahiv ve tefsir ilimlerinde döneminin önemli âlimlerinden olmasına rağmen kaynaklarda hayatıyla ilgili çok az bilgi bulunmaktadır. Bunu hayatının tamamını İsfahan’da geçirmesine bağlayanlar vardır. İbnü’l-Kıftî, Safî el-Hanefî adlı bir oğlundan bahseder (İnbâhü’r-ruvât, II, 247). Bâkūlî’nin ilmî seviyesini gösteren en önemli delillerden biri, Ebû Ali el-Fârisî ve Abdülkāhir el-Cürcânî gibi büyük âlimlerin eserleri üzerine istidrâk yazmasıdır. Ali b. Zeyd el-Beyhakī onu bu işi yapmaya tam ehil bir kişi diye niteledikten sonra şöyle der: “Eserlerini inceleyen kimse onun müteahhir âlimlerden olmasına rağmen önceki âlimleri geçtiğini görür.” Bâkūlî’nin, 535 (1140) yılında Horasan’daki ilim ve edebiyat ehline şerhetmeleri için Ferezdak’a ait bir beyit gönderdiği ve buna herkes tarafından şerh yazıldığı kaydedilmektedir (Yâkūt, XIII, 165-166).
Eserleri. 1. Keşfü’l-müşkilât ve îżâḥu’l-muʿḍılât fî iʿrâbi’l-Ḳurʾân ve ʿileli’l-ḳırâʾât (nşr. Muhammed Ahmed ed-Dâlî, I-III, Dımaşk 1415/1995; nşr. Abdülkādir Abdurrahman es-Sa‘dî, I-III, Amman 1421/2001).
2. el-Cevâhir. İbrâhim el-Ebyârî tarafından İʿrâbü’l-Ḳurʾân el-mensûb ile’z-Zeccâc adıyla yayımlanmışsa da (I-III, Kahire 1963-1965) Ebyârî eserin Zeccâc’a aidiyetinden emin olmadığı için ismine “el-mensûb ile’z-Zeccâc” kaydını koymuştur. Ancak daha sonra Ahmed Râtib en-Neffâh, Durmuş Ali Kayapınar, Muhammed Ahmed ed-Dâlî’nin yaptığı incelemelerde kitabın Bâkūlî’ye ait Kitâbü’l-Cevâhir olduğu ortaya konmuştur. Bâkūlî de Keşfü’l-müşkilât’ın birçok yerinde bu eserine atıfta bulunmuştur (bk. I, 336, 490; II, 143, 275).
3. Şerḥu’l-Lümaʿ. İbn Cinnî’nin temel nahiv konularına dair kitabının şerhi olup İbrâhim b. Muhammed Ebû Ebbâh tarafından neşredilmiştir (Riyad 1411/1990). Müellif, Keşfü’l-müşkilât’ında bu esere Şerḥu Kitâbi ʿOs̱mân (İbn Cinnî) ve Mesâʾilü ʿOs̱mân adlarıyla da atıfta bulunmuştur (I, 359).
4. Mâ telḥanü fîhi’l-ʿâmme fi’t-Tenzîl. Halkın yanlış okuduğu âyetlerle ilgili olan risâleyi önce Nebevî Aşmâvî (Kahire 1994), daha sonra Muhammed Ahmed ed-Dâlî (MMLADm., LXXIV/1 [1419/1999], s. 25-60) yayımlamıştır.
5. Mesâʾil fî ʿilmi’l-ʿArabiyye ve’t-tefsîr (nşr. Nebevî Aşmâvî, Kahire 1994).
6. el-İstidrâk ʿalâ Ebî ʿAlî (nşr. Muhammed Ahmed ed-Dâlî, Küveyt 2008). Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Ḥücce fî ʿileli’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ adlı eserinin eksikliklerini tamamlamak, hatalarını düzeltmek ve bazı yerlerde ona itiraz etmek amacıyla yazılmıştır. Müellif bu eserini el-Mesâʾilü’lletî ʿalâ Ebî ʿAlî adıyla da anmıştır (Keşfü’l-müşkilât, II, 297).
7. el-İbâne. “Mâ” edatının Kur’ân-ı Kerîm’deki kullanımlarına dair bir eserdir (Abdülkādir Abdurrahman es-Sa‘dî, Ürdün 2004).
Bâkūlî’nin kendi çalışmalarında atıfta bulunduğu diğer eserleri de şunlardır: 1. el-Mücmel fî şerḥi’l-Cümel. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin Kitâbü’l-Cümel fi’n-naḥv adlı eserinin şerhidir. Müellif Keşfü’l-müşkilât’ında bu eserinden bahseder (II, 433).
2. el-Beyân fî şevâhidi’l-Ḳurʾân. Yine Keşfü’l-müşkilât’ın birçok yerinde esere atıfta bulunulur (I, 258, 359, 500; II, 307, 310, 433).
3. el-Ḫilâf beyne’n-nüḥât. Keşfü’l-müşkilât’ta bu eserden genelde el-Ḫilâf, bazan el-İḫtilâf ve el-Muḫtelif isimleriyle bahsedilir (a.g.e., II, 269; bk. İʿrâbü’l-Ḳurʾân el-mensûb ile’z-Zeccâc, I, 128, 159, 171).
4. eş-Şâmil (Keşfü’l-müşkilât, II, 433).
5. Netâʾicü’ṣ-ṣınâʿa (a.g.e., II, 43).
6. el-Vaḳf (a.g.e., II, 212).
BİBLİYOGRAFYA
Bâkūlî, İʿrâbü’l-Ḳurʾân el-mensûb ile’z-Zeccâc (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Beyrut 1420, I, 128, 159, 171.
a.mlf., Şerḥu’l-Lümaʿ (nşr. İbrâhim b. Muhammed Ebû Ebbâh), Riyad 1411/1990, neşredenin girişi, s. 55.
a.mlf., Keşfü’l-müşkilât (nşr. Abdülkādir Abdurrahman es-Sa‘dî), Amman 1421/2001, I, 258, 336, 359, 490, 500; II, 43, 143, 212, 269, 275, 297, 307, 310, 433.
Tabersî, Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân, Beyrut 1415/1995, IV, 190.
Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XIII, 164-168.
İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 247-249.
Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taʿyîn fî terâcimi’n-nüḥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 216.
Safedî, Nektü’l-himyân (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ), Beyrut 1428/2007, s. 194-195.
Fîrûzâbâdî, el-Bulġa fî terâcimi eʾimmeti’n-naḥv ve’l-luġa, [baskı yeri yok] 1421/2000 (Dâru Sa‘diddin li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘), s. 207-208.
Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 160-161.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 263, 602; II, 1160, 1493.
Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, Beyrut 1411/1991, V, 241.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 697.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 75.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 279.
M. Abdülmecîd et-Tavîl, “Câmiʿu’l-ʿulûm el-Bâḳūlî: Naẓra fî türâs̱ih ve taḥḳīḳ li-baʿżi’l-ḳażâyâ”, MMMA (Kahire), XLII/1 (1419/1998), s. 187-213.
a.mlf., “Cevâhirü’l-Ḳurʾân li-Câmiʿi’l-ʿulûm el-Bâḳūlî”, Mecelletü Külliyyeti dâri’l-ʿulûm, L, Kahire 2009, s. 15-32.
Hüseyin Ahmed Bû Abbas, “Min Âs̱âri’l-Bâḳūlî: el-İstidrâk ʿalâ Ebî ʿAlî mimmâ vaḳaʿa fî Kitâbi’l-Ḥücce”, MMMA (Kahire), XLVI/2 (1423/2002), s. 55-86.
