BERGAŞ b. SAÎD

1837’de doğdu. Babası Uman ve Zengibar sultanı olan Seyyid Saîd b. Sultan’dır. Sultan Saîd’in yedinci oğlu olan Bergaş’ın annesi ise Fatala isminde Habeşistanlı bir câriye idi. Seyyid Saîd’in ölümü üzerine (1856) oğulları Uman ve Zengibar Sultanlığı’na hâkim oldular. Bergaş babasının ölümünden hemen sonra 1856 ve 1859 yıllarında ağabeyi Mâcid’den ülke idaresini almak üzere teşebbüse geçtiyse de başarılı olamadı. 1859’daki ikinci teşebbüsünden sonra Bombay’a sürgüne gönderildi ve orada iki yıl kaldı. Sultan Mâcid’den sonra Zengibar sultanı olan Bergaş (7 Ekim 1870), Zengibar yanında Pemba, Lamu yarımadası, Kismâyû, Berâve, Merkâ, Makdişu ve Varşeyh bölgelerinde de hâkimiyetini sürdürdü.

Köle alım satımı Seyyid Saîd devrinden beri Zengibar’da da önemli bir ticaret konusu idi. Bu işle meşgul olan müslüman tüccarlar ülkede iktisadî bir güç oluşturuyorlar ve bölgeye herhangi bir Avrupa sömürge idaresinin girmesine engel oluyorlardı. İngiltere bu iktisadî gücü ortadan kaldırmak ve bölgeye hâkim olmak gayesiyle ülkesinde köle ticaretini yasaklaması için Bergaş’a baskı yaptı. Nihayet Sir John Kirk’ün tehdidi ve Sir Bartle Frere’in gayretleriyle 5 Haziran 1873’te Bergaş ülkesinde esir ticaretine son veren kanunu imzaladı. John Kirk bu hadiseden sonra Bergaş’ın özel danışmanı olarak 1886’ya kadar ülkede kaldı. Diğer taraftan 1877’de Lloyd Matthews Seyyid Bergaş’a askerî danışman olarak gönderildi ve onun yardımıyla 500 kişilik bir ordu kuruldu. Bu ordu köle ticareti yapan müslüman Araplar’la devlet adına mücadeleyi sürdürdü. Ancak İngilizler bölgeye hâkim olduktan sonra köle ticaretine kendi yönetimleri altında devam ettiler. Daha önce Portekizliler’i Doğu Afrika kıyılarından çıkaran müslüman Araplar iktisadî güçlerini kaybettikleri için sömürge güçlerine karşı mücadele edemediler.

Bergaş dönemi Afrika’nın doğu sahillerinde ve Zengibar’da İngiliz ve Fransız sömürge mücadelelerinin başlangıç dönemi oldu. Daha sonra aynı bölgeler Almanlar’ın da dikkatini çekti. Bugün Kenya topraklarında bulunan Lamu’nun kuzey sahilindeki Witu ve komşu Sevâhilî toprakları bölgedeki Avrupalı sömürgeci güçlerden Almanlar tarafından “himaye edilen bölge” olarak ilân edilince (1885) Seyyid Bergaş durumu sert bir şekilde protesto etti. Almanya Zengibar açıklarına beş savaş gemisi göndererek Seyyid Bergaş’a himayeyi kabul etmesi için 24 saat süre tanıdı. Sonunda Sultan Bergaş durumu kabullenmekten başka çare bulamadı. Bunun üzerine Almanya Fransızlar’la birlikte bir heyet kurarak Sultan Bergaş’ın hâkimiyeti altındaki toprakları tesbite başladı. 1886’da İngiltere ve Almanya bölgede Sultan Bergaş’ın hâkimiyet sınırlarını belirleyen bir anlaşma imzaladılar. Sultan Bergaş bu anlaşmayı incelemek üzere altı aylık bir süre tanınmasını istediyse de İngiltere Dışişleri Bakanlığı anlaşmanın derhal imzalanmasını ve gereği üzere icraata geçilmesini istedi. Sınırların ve kendi yetkilerinin tesbiti hususunda görüşleri alınmadan böyle bir karara gidilmesi Sultan Bergaş’ı fevkalâde üzdü ve onurunu kırdı. Sonunda 7 Aralık 1886’da anlaşma imzalandı. Daha sonra Şubat 1888’de baba vatanı Uman’ı ziyarete giden Sultan Bergaş aynı yıl 26 Mart’ta Zengibar’a döndü ve dönüşünden beş gün sonra elli bir yaşında vefat etti.

Bütün bu siyasî mücadeleler sırasında da Bergaş ulaştırma ve haberleşme konusunda önemli işler başarmıştır. 1872’de British India Steam Navigation Company, Aden-Zengibar arasında deniz yolundan aylık posta hizmetine başladı. 1879’da Eastern Telegraph Company, telgraf hattını kurarak, ülkeyi bütün dünya ile haberleşmeye açtı. Ayrıca ülkesine su kanalları açtırmak ve devamlı gemi seferleri koydurmak suretiyle de hizmet eden Bergaş Zengibar’ı Afrika’nın önemli ticaret merkezlerinden biri haline getirmiş, 1875’te İngiltere, Portekiz ve Fransa’yı ziyaret ederek Bû Saîd hânedanından Avrupa’ya giden ilk sultan olmuştur. Osmanlı Devleti ile de iyi ilişkiler kuran Bergaş’a Sultan II. Abdülhamid 1879’da Mecidî nişanı göndermiş ve bu münasebetle gelen Arapça teşekkürnâmeye 1880’de Bâbıâli’den cevap verilmiştir (BA, Yıldız Tasnifi, nr. 553/312, Ks. 18, Zrf. 93, Kar. 36).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 496-497 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.