BERGSTRÄSSER, Gotthelf

5 Nisan 1886’da Oberlosa’da doğdu. Babası ve dedesi Almanya’nın Sachsen eyaletindeki Plauen şehrinin Protestan rahiplerindendi. İlk öğrenimini Plauen’de gördü. Leipzig Üniversitesi’nde meşhur müsteşrik August Fischer’den felsefe, Sâmî diller ve Arapça dersleri aldı. Üniversiteyi bitirdikten (1908) sonra çeşitli liselerde görev yaptı. Daha sonra Leipzig Üniversitesi’nde doktorasını verdi (1910), ardından Sâmî diller ve İslâm ilimleri sahalarında doçentlik unvanı aldı (1912). Çıktığı Ortadoğu gezisinde (1914) Anadolu, Suriye, Filistin ve Mısır’ı ziyaret etti; bu arada Suriye ve Filistin lehçelerini öğrendi. I. Dünya Savaşı sırasında Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’nde profesör olarak görev yaptı (1915-1918). Daha sonra Berlin (1919), Königsberg (1919), Breslau (1922), Heidelberg (1923) ve Münih (1926) üniversitelerinde Sâmî diller ve İslâm ilimleri sahalarında dersler okuttu. Kahire Üniversitesi’ne misafir profesör olarak ilk gidişinde (1929-1930 ders yılı) Arap dilinde nahvin gelişimi (et-Teṭavvürü’n-naḥvî li-luġati’l-ʿArabiyye, nşr. Muhammed Hamdî el-Bekrî, Kahire 1929; nşr. Ramazan Abdüttevâb, Kahire 1982, 1994) ve ikinci gidişinde ise (1931-1932 ders yılı) metin tenkidi ve neşri üzerine konferanslar verdi (Uṣûlü naḳdi’n-nuṣûṣ ve neşri’l-kütüb, nşr. Muhammed Hamdî el-Bekrî, Kahire 1969, Riyad 1982). Ayrıca Almanya’da yayımlanan, şarkiyatçıların çalışmaları ile ilgili ünlü Orientalistische Literaturzeitung, Beiträge zur semitischen Philologie und Linguistik ve Orient und Antike adlı ilmî dergilerin de editörlüğünü yaptı. Şiddetli bir Nazizm düşmanı olan ve antisemitizme şiddetle karşı çıkan Bergsträsser, çok sevdiği dağcılık sporu için gittiği Alpler’in Berchtesgaden yakınındaki Watzmann tepesinde geçirdiği bir kaza sonucu kırk yedi yaşında öldü (16 Ağustos 1933).

Eserleri. Bergsträsser’in Arapça ve Sâmî diller, Ârâmîce ve lehçeleri, Arap edebiyatı, İslâm ilimleri ve Türk dili üzerine olmak üzere başlıca dört gruba ayrılabilen eserlerinden bazıları şunlardır:

1. Die Negationen im Koran (Leipzig 1911). Kur’an’daki nefiy edatlarıyla ilgili olan eser müellifin doktora tezidir.

2. Die Geschichte des Korantexts. Theodor Nöldeke’nin Geschichte des Qorāns’ının ilk ve kısmen ikinci bölümünü genişleterek yayına hazırlayıp 1926 ve 1929’da fasikül halinde neşrettiği üçüncü cildidir. Mushaf tarihine dair bu cildin eksik kalan kısımlarının ikmali ve bir bütün halinde genişletilmiş ikinci baskısı Otto Pretzl tarafından gerçekleştirilmiştir (Leipzig 1938).

3. Ḥunain ibn Isḥāq und seine Schule (Leiden 1913). Bu eserde, Huneyn b. İshak’ın Hipokrat ve Galen’in tıpla ilgili eserlerinden yaptığı çeviriler başta olmak üzere Grek kaynaklarından yapılan tercümeler çerçevesinde Grek düşüncesini ele almaktadır.

4. Hebräische Grammatik. Wilhelm Gesenius’un Hebräische Grammatik’i üzerine yapılmış bir çalışma olup sadece iki kısmı yayımlanmıştır (Einleitung, Schrift- und Lautlehre, Leipzig 1918, 1929).

5. Einführung in die semitischen Sprachen (München 1928). Sâmî dillerle ilgili olan bu eser genel bir girişten sonra Sâmî dilleri tek tek ele almaktadır.

6. Hebräische Lesestücke aus dem Alten Testament. İbrânîce bir okuma kitabıdır (1920).

7. Plan eines Apparatus criticus zum Koran (München 1930). Tenkitli bir mushaf neşri yapılmasına dair 1930’da Viyana’da toplanan VI. Alman Şarkiyatçılar Kongresi’ne sunulan bu tebliğe Otto Pretzl tarafından Die Fortführung des Apparatus criticus zum Koran adlı bir tekmile yazılmıştır (1934).

Bunlar dışındaki diğer önemli eserleri de şunlardır: Die bisher veröffentlichten arabischen Hippokrates- und Galen-Übersetzungen: Sprach- und literargeschichtliche Untersuchungen (Leiden 1912); Zum arabischen Dialekt von Damaskus (Hannover 1924); Nichtkanonische Koranlesarten im Muḥtasab des ibn Ginnī (München 1933).

Ayrıca bazı kaynak eserleri de Arapça olarak neşretmiştir. İbn Hâleveyh’in Muḫtaṣar fî şevâẕẕi’l-Ḳurʾân’ı (Ibn Ḫālawaih’s Sammlung Nichtkanonischer Koranlesarten, Kahire 1934) ve İbnü’l-Cezerî’nin Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ adlı eseri (Das Biographische Lexikon der Koranlehrer, Kahire 1933-1935) bunlardandır. Ancak ölümü üzerine bu ikincisini talebesi Otto Pretzl tamamlamıştır.

Bergsträsser’in çeşitli ilmî dergilerde yayımlanan makalelerinden bazıları şunlardır: “Sprachatlas von Syrien und Palästina” (Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, Wiesbaden 1915, c. XXXVIII, s. 169-222); “Das Kitāb al-Lāmāt des Aḥmad b. Fāris” (Islamica, Lipsiae [Leipzig] 1924, c. I, s. 77-99); “Zur Phonetik des Türkischen nach gebildeter Konstantinopler Aussprache” (ZDMG, LXXII [1918], s. 233-262. Türkçe tercümesi Türk Fonetiği adıyla ayrıca basılmıştır, İstanbul 1936); “Türkische Schattenspiele” (OLZ, 1925, c. XXVIII, s. 424-431); “Die neue Türkische Stenographie System Benaroja” (Zeitschrift des Deutschen Vereins für Buchwesen und Schrifttum, 1923, c. VI, s. 106-111); “Die Koranlesung des Hasan von Basra” (Islamica, Lipsiae 1926, c. II, s. 11-57); “Koranlesung in Kairo” (Isl., XX [1932], s. 1-42; XXI [1933], s. 110-140); “Verneinungs- und Fragepartikel und Verwandtes im Ḳur’ān” (Leipziger Semitistische Studien, Leipzig 1914, c. V, sy. 4); “Anfänge und Charakter des juristischen Denkens im Islam” (Isl., XIV [1925], s. 76-81); “Zur Methodie der fiqh-Forschung” (Islamica, Lipsiae 1930, c. IV, s. 283-294); “Ḥunain Ibn Isḥāq über die syrischen und arabischen Galen-Übersetzungen” (Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, Leipzig 1925, c. XVII, sy. 2, s. I-XV, 1-101); “Neue Materialien zu Ḥunain ibn Isḥāq’s Galen-Bibliographie” (Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, Leipzig 1932, c. XIX, sy. 2, s. 7-108); “Die Quellen von Jāqūt’s Iršād” (ZDMG, LXV [1911], s. 797-811; Zeitschrift für Semitistik und verwandte Gebiete, II [Leipzig 1923], s. 184-218); “Zur altesten Geschichte der kufischen Schrift” (Zeitschrift des Deutschen Vereins für Buchwesen und Schrifttum, 1919, c. II, s. 49-66).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 497-498 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız. Bu madde en son 11.04.2023 tarihinde güncellenmiştir.