BEYÂNÜ’l-EDYÂN

Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Ubeydullah İranlı bir yazardır. Eserinde kendisini Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Ubeydullah b. Ali b. Hasan b. Hüseyin b. Ca‘fer b. Ubeydullah b. Hüseyin b. Ali b. Ebû Tâlib diye tanıtmaktadır (s. 13). Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Ailesi uzun süre Belh’te oturmuştur. Beyânü’l-edyân’da verdiği bilgilerden onun eserini kaleme aldığında Gazne’de bulunduğu ve sarayla yakın ilişkisinin olduğu anlaşılmaktadır.

Beyânü’l-edyân, on ikinci imamın doğumundan 230 yıl sonra (485/1092) Farsça olarak kaleme alınmıştır (Ebü’l-Meâlî, s. 46). Hacmi küçük olmakla birlikte bu sahada yazılmış en eski Farsça eserdir. Yazar sultanın meclisinde İslâm öncesi din ve mezheplerle “yetmiş üç fırka”ya dair hadisin konu edilmesi üzerine Beyânü’l-edyân adını verdiği bu eseri kaleme aldığını belirtir (s. 14). Beş bölümden oluşan eserin ilk bölümünde Persler, Bizanslılar, Kıptîler, Habeşliler, Türkler, Hintliler ve diğer kavimlerle Grek filozoflarında tanrı inancının mevcudiyeti; ikinci bölümde Câhiliye putperestliği, Yunan felsefesi, Yahudilik, Hıristiyanlık, Mecûsîlik, Seneviyye, Sâbie vb. İslâm öncesi inançlar; üçüncü ve dördüncü bölümlerde yetmiş üç fırkaya dair hadis zikredilerek bu vesile ile İslâm mezhep ve fırkaları anlatılmakta; son bölümde ise özellikle İran’da ulûhiyyet ve nübüvvet iddia eden sapık kişi ve fırkalar hakkında orijinal bilgiler verilmektedir. Bu son bölüm uzun süre kayıp olduğundan birçok tercüme ve neşirde yer almamış, ancak yakın zamanlarda Muhammed Takī Dânişpejûh tarafından bulunup neşredilmiştir.

Müellif eserini hazırlarken faydalandığı kaynakları da zikretmektedir. Bunlar arasında Makdisî’nin el-Bedʾ ve’t-târîḫ’i, Bîrûnî’nin Ârâʾü’l-Hind’i (müellifin Ârâʾü’l-Hind diye verdiği eserin doğru adı Taḥḳīḳu mâ li’l-Hind’dir) ve Ebû Îsâ el-Verrâk’ın el-Maḳālât’ı da bulunmaktadır.

Beyânü’l-edyân Charles Schefer (Chrestomathie persane içinde, Paris 1883, I, 131-171) ve Abbas İkbâl (Tahran 1312 hş./1933) tarafından beşinci bölümü eksik olarak, Hâşim Râzî (Tahran 1342 hş./1963) tarafından ise tam olarak neşredilmiştir. Yahyâ el-Haşşâb eseri Arapça’ya (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, XIX/1, Kahire 1957, s. 11-58), Henri Massé ise “L’exposé des religions” (RHR, XCIV [1926], s. 17-75), başlığıyla Fransızca’ya yine beşinci bölümü eksik olarak çevirmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 33 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.