BİRZÂLÎ

665 (1267) yılında muhtemelen Dımaşk’ta doğdu. İşbîliye’den (Sevilla) Dımaşk’a göç etmiş Berber asıllı (Berberler’in Birzâle oymağından) bir ailenin çocuğudur. Dedesi ve babası da ilmiye sınıfına mensup olduğu için küçük yaştan itibaren kendini ilme verdi ve daha çocukken Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. Aile çevresinin teşvikiyle sekiz yaşından itibaren babasının ve Kadı İzzeddin İbnü’s-Sâiğ’ın hadis derslerine dinleyici olarak katıldı. Daha sonra hadise karşı ilgisi arttı ve diğer âlimlerden de ders almaya başladı. On iki yaşına geldiğinde babası onu Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’nin râvisi Kāsım el-İrbilî’nin derslerine gönderdi. Bu derslerde hadise karşı hevesi iyice arttı. 1286’dan itibaren Halep, Ba‘lebek, Kudüs, Hama, Mekke, Medine ve Mısır gibi uzak yerlere ilim yolculukları yaptı. Bu arada ilk haccını gerçekleştirdi (1289). Bütün öğrenimi süresince derslerine bizzat iştirak edip semâ yoluyla hadis öğrendiği hocalarının sayısının 2000’i, icâzet yoluyla faydalandığı şeyhlerinin de 1000’i aştığı kaynaklarda zikredilmektedir.

Şam’daki Eşrefiyye, Zâhiriyye, Nûriyye ve Nefîsiyye dârülhadislerinde 1313’ten itibaren başmüderrisliğe kadar değişik seviyelerde görev yapmıştır. Kaynaklar onun iyi bir muallim olduğunu kaydederler. Zehebî, kendisine hadis ilmini sevdiren ve bu ilme yönelmesine sebep olan hocasının Birzâlî olduğunu söyler.

Birzâlî yazısının güzelliğiyle de ün yapmış, pek çok kitabı istinsah ederek zengin bir kütüphane oluşturmuştur. Bu işte çocukları da ona yardım etmiştir. Nitekim yirmi yaşlarında kendinden önce vefat eden kızı Fâtıma Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi istinsah etmiş, o da bu nüshayı eserin aslı ile karşılaştırarak tashihini yapmıştır.

Kütüphanesini ve emlâkini ilim müesseselerine vakfeden Birzâlî, beşinci haccı sırasında ihramlı iken Mekke ile Medine arasındaki Huleys mevkiinde 4 Zilhicce 739’da (13 Haziran 1339) vefat etti ve orada defnedildi.

Eserleri. 1. el-Muḳtefâ. Ebû Şâme’nin eẕ-Ẕeyl ʿale’r-Ravżateyn adlı eserinin zeyli olup Ebû Şâme’nin öldüğü ve kendisinin doğduğu 665’ten (1267) vefat yılına (739/1339) kadar geçen dönemin vekāyi‘nâmesidir. Târîḫu’l-Birzâlî diye de tanınan ve Kütübî’nin belirttiğine göre beş cilt olduğu anlaşılan eserini yazarken arkadaşı Muhammed b. İbrâhim el-Cezerî’nin Târîḫ’inden büyük ölçüde faydalanmıştır. el-Muḳtefâ’nin ilk iki cildi Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir (III. Ahmed, nr. 2951/1, 287 varak, 665-698 yıllarını kapsamaktadır; nr. 2951/2, 341 varak, 699-720 yıllarını ihtiva etmektedir). Bu esere ait iki cilt de Târîḫu’l-Birzâlî adıyla Leiden Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Or. 3098). Birzâlî’nin eserine talebesi İbn Râfi‘ el-Vefeyât (I-II, Beyrut 1402/1982) adıyla bir zeyil yazmıştır. Birzâlî’nin eserinin 736 (1336) yılının sonlarına kadar olan kısmını temize çekilmiş, son iki yıla ait kısmını da müsvedde halinde bulduğunu belirten İbn Râfi‘, bu müsveddelerden de faydalanarak zeyli 737 yılından başlatmıştır (Sâlih Mehdî Abbas, s. 67). Brockelmann, “Birzâlî’nin en mühim telifi, Ebû Şâme tarafından yazılan Şam tarihinin 738’e (1337) kadar devamı olan ve Târîḫu Mıṣr ve Dımaşḳ veya Kitâbü’l-Vefeyât (Köprülü Ktp., nr. 1047) adını taşıyan eseridir” diyerek kitabın bir yazma nüshasının Köprülü Kütüphanesi’nde bulunduğunu bildirmekteyse de sözü edilen kütüphanede 1037 numarada (1047 değil) kayıtlı bulunan eser Muhammed b. İbrâhim el-Cezerî’ye (ö. 739/1338) ait olup Birzâlî tarafından kitabın sonuna yazılan Cezerî’nin hal tercümesinin (vr. 307^a), eserin Birzâlî’ye nisbet edilmesi gibi yanlış bir değerlendirmeye yol açtığı anlaşılmaktadır (bk. Şeşen v.dğr., I, 530; aynı yanılgı için bk. GAL Suppl., II, 35). Brockelmann’ın Berlin Kütüphanesi’nde (nr. 9449) bulunduğuna işaret ettiği nüshanın ise İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-nihâye’sine ait bir cüz olduğu anlaşılmıştır (bk. Müneccid, s. 143).

2. Muʿcemü’ş-şüyûḫ. Yirmi dört (bazı kaynaklara göre yedi) cilt olduğu söylenen bu eser, 2000 kadar şeyhinin kısa biyografileriyle onlardan rivayet ettiği hadisleri ihtiva etmekte olup bugüne kadar herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır. Ancak Birzâlî’nin, 668-686 yılları arasında faydalandığı ilk hocalarına dair alfabetik olarak tertip edilmiş küçük bir mu‘ceminin (Muʿcemü şüyûḫi’l-Birzâlî) yazma bir nüshası Şam’da Zâhiriyye Kütüphanesi’nde (nr. 3798, vr. 38-59) bulunmaktadır.

3. el-Münteḳā. Hatîb el-Bağdâdî’nin el-Buḫalâʾ adlı eserinden seçmeler yaparak tertip ettiği bu eserin kendi hattıyla yazılmış bir nüshası Princeton Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (nr. 3879, Mecmûatü Yehûdâ, 8 varak).

4. Meşyeḫatü İbn Cemâʿa. Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Musallâ Medresesi, nr. 32, 200 varak), baş tarafı eksik diğer bir nüshası da Millet Kütüphanesi’nde (Feyzullah Efendi, nr. 535) bulunmaktadır.

5. Meşyeḫatü’l-Maḳdisî (Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 446/4, vr. 36^a-46^a).

6. Kitâbü’ş-Şürûṭ. Fıkha dair olan bu eserin bir nüshası Kahire’dedir (Teymûr, Fıkıh, nr. 475).

7. S̱ülâs̱iyyât min Müsnedi Aḥmed b. Ḥanbel. Bankipûr’da el-Mektebetü’ş-şarkıyyetü’l-âmme’de bulunmaktadır (EI² [Fr.], I, 1276).

Kaynaklarda Birzâlî’nin ayrıca Muʿcemü’l-büldân ve’l-ḳurâ adlı bir eseri olduğu zikredilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 216 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.