İBN RÂFİ‘

Zilkade veya Zilhicce 704’te (Haziran veya Temmuz 1305) Kahire’de doğdu. Suriye’nin güneyindeki Havran bölgesine ve orada bulunan köylerden Sumeyd’e nisbetle Havrânî ve Sumeydî nisbeleriyle de anılır. Babası hadis ve kıraat âlimi, annesi Hatice bint Ali b. Abdullah el-Halebiyye de Kahire ve Dımaşk’ta hadis rivayet etmiş bir hanımdı (İbn Râfi‘, II, 133). Amcası Nâsırüddin Nasrullah b. Hicris ile oğlu ve kızı da muhaddisti. Babasıyla birlikte Ebü’l-Hasan Ali b. Îsâ b. Süleyman İbnü’l-Kayyim es-Sa‘lebî, Ebü’l-Hasan Ali b. Nasrullah b. Ömer İbnü’s-Savvâf gibi muhaddislerin derslerine katıldı. Babası onun için Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî’den icâzet aldı ve 714’te (1314) Suriye’ye götürerek kendisi Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî’ye Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl’ini okurken oğlunun da dinlemesini sağladı. Onu ayrıca İbnü’l-Muallim diye bilinen İsmâil b. Osman el-Hanefî, Sittülvüzerâ, kıraat âlimi ve muhaddis İsmâil b. Yûsuf b. Mektûm gibi kimselerin derslerine götürdü. İbn Râfi‘, babasının vefatından sonra hadis tahsiline devam ederek Mısır’da Kutbüddin el-Halebî ve İbn Seyyidünnâs’ın derslerine katıldı. Tahsilini ilerletmek üzere seyahate çıkarak haccını eda ettikten sonra Mekke ve Medine’deki âlimlerden faydalandı. 723’te (1323) ikinci, bir yıl sonra üçüncü defa Dımaşk’a giderek Alemüddin el-Birzâlî, Zehebî ve Mizzî gibi âlimlerden istifade etti. Dımaşk’a 729 (1329) ve 739’da (1338-39) gitti, bu arada Halep ve Hama’ya uğradı, Kādılkudât Takıyyüddin es-Sübkî’den faydalandı. 752 (1351) ve 763 (1362) yıllarında yaptığı görevleri vesilesiyle Mekke’de rivayette bulundu; çeşitli âlimlerle görüşüp onlardan istifade etti. Dımaşk’a yerleşen İbn Râfi‘, Mizzî’nin vefatından sonra (742/1341) Dımaşk Nûriyye Dârülhadisi’nde, Zehebî’nin vefatından sonra Fâzıliyye Dârülhadisi’nde, ayrıca Kūsiyye Dârülhadisi ile Azîziyye ve İzziyye medreselerinde hocalık yaptı.

Zehebî İbn Râfi‘in müfîd ve mütkın olduğunu, Takıyyüddin es-Sübkî onun muhaddislerin terimlerini İbn Kesîr’den daha iyi bildiğini, talebesi İbnü’l-Cezerî de âlî ve nâzil rivayetlerle müteahhir hadis âlimlerini, özellikle mü’telif ve muhtelif olanları iyi bildiğini, Muhibbüddin İbn Fehd ise büyük bir fakih olduğunu söylemektedir. Tanınmış talebeleri arasında Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Tâceddin es-Sübkî, Zeynüddin el-Irâkī, Nûreddin el-Heysemî, İbn Hiccî, İbnü’l-Cezerî yer almakta, daha küçük yaşta olan İbn Hacer el-Askalânî’ye icâzet verdiği bilinmektedir. İbn Râfi‘den hocası Zehebî de hadis rivayet ettiği gibi kendi âlî rivayetlerini onun için bir cüzde toplamış, ayrıca el-Muʿcemü’l-muḫtaṣ bi’l-muḥaddis̱în adlı kitabında biyografisine yer vermiştir.

İbn Râfi‘, oğulları Ahmed ve Ebû Bekir ile İbn Hacer el-Askalânî’ye icâzet veren kızı Külsûm’ün tahsiliyle yakından ilgilendi, onların muhaddis olarak yetişmelerini sağladı. Hem talebelik yıllarındaki arkadaşı hem de kendisinden faydalanmış olan Safedî’nin belirttiğine göre İbn Râfi‘ iyi bir dost ve güvenilir bir arkadaş, bilgisi sağlam bir âlimdi. Dünyevî zevklere önem vermez, devlet adamlarından, hatta bir ölçüde halktan uzak durmaya çalışırdı. 18 Cemâziyelevvel 774’te (15 Kasım 1372) Dımaşk’ın dışındaki el-Medresetü’ş-Şâmiyye’de vefat eden İbn Râfi‘, Sûfiye (bazı kaynaklara göre Ferâdîs veya Bâbüssagīr) Kabristanı’nda İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî’nin yakınına defnedildi.

Eserleri. 1. el-Vefeyât. Birzâlî’nin el-Muḳtefâ li-Târîḫi Ebî Şâme adlı zeylinin zeyli olup 737-774 (1336-1372) yıllarını kapsamaktadır. Eserde çeşitli İslâm ülkelerinde, özellikle Suriye’de vefat eden muhaddis, müfessir, kurrâ, fakih, kadı, tarihçi, edebiyatçı, şair, zâhid, halife, sultan, müezzin, hatip, tabip, tüccar ve zanaatkâr gibi çeşitli sınıflara mensup 953 şahsın vefat tarihi tesbit edilerek biyografileri ele alınmakta olup en geniş yer muhaddislere ayrılmıştır. Birçok biyografi kitabına kaynak teşkil eden eser Sâlih Mehdî Abbas ve Beşşâr Avvâd Ma‘rûf tarafından yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1402/1982). İbn Râfi‘in talebesi İbn Hiccî esere bir zeyil yazmıştır. Sâlih Mehdî Abbas, el-Vefeyât üzerine İbn Râfiʿ es-Sellâmî ve kitâbühü’l-Vefeyât (Bağdat 1404/1984) adıyla bir çalışma yapmış, müellifin 211 hocasını sıralamış ve el-Vefeyât’ta biyografileri verilen kişilerin alfabetik fihristini hazırlamıştır.

2. Muʿcemü’ş-şüyûḫ. Müellifin 1000’den veya 2000’den (İbn Hacer, İnbâʾü’l-ġumr, I, 60) fazla hocasının ve onlardan okuduğu kitapların adlarını ihtiva eden ve dört cilt hacminde olduğu belirtilen eserden İbn Hacer’in ed-Dürerü’l-kâmine’de 160’tan fazla nakil yaptığı belirtilmektedir (İbn Râfi‘, neşredenlerin girişi, I, 44).

3. eẕ-Ẕeyl ʿalâ Târîḫi Baġdâd. İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî’nin eseri üzerine yapılmış bir çalışmadır. İbn Hacer el-Askalânî eserin müellif hattıyla olan nüshasının bir bölümünü gördüğünü, onun üç veya dört cilt olduğunu söylemektedir (ed-Dürerü’l-kâmine, III, 439). Takıyyüddin el-Fâsî el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn’i yazarken müellifin bu eserinden ve diğer kitaplarından faydalanmış, bu zeyilden seçtiği 210 biyografiyi el-Münteḫabü’l-muḫtâr el-müẕeyyel bihî ʿalâ Târîḫi İbni’n-Neccâr (Târîḫu ʿulemâʾi Baġdâd) adıyla bir araya getirmiştir (nşr. Abbas el-Azzâvî, Bağdat 1357/1938).

4. Ẕeylü Müştebihi’n-nisbe. Zehebî’nin el-Müştebih fi’r-ricâl: esmâʾihim ve ensâbihim (nşr. P. de Jong, Leiden 1881; nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî, Kahire 1962) adlı eserinin küçük bir zeyli olup Selâhaddin el-Müneccid tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1394/1974, 1396/1976).

5. Kitâbü Tercemeti’l-imâm imâmi’d-dîn Ebi’l-Ḳāsım er-Râfiʿî. Bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’te bulunmaktadır (Ahlwardt, IX, 495, nr. 10124).

6. Cüzʾ fîhi meşyeḫatü’ş-şeyḫi’l-celîli’ṣ-ṣâliḥi’n-nebîl Necmiddîn Ebi’l-ʿİz ʿAbdilʿazîz Muḥammed b. Yûsuf b. İlyâs b. ʿAbbâs ed-Deḳūḳiyyi’l-aṣl el-Baġdâdî (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Hadis, nr. 378, vr. 177-193).

İbn Râfi‘in ayrıca on hocasının meşyehasını yazdığı (el-Vefeyât, neşredenlerin girişi, I, 49-51) ve onun bir de el-İcâzetü’l-ʿâmme’si bulunduğu (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 10) belirtilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 239 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.