CEZERÎ, Muhammed b. İbrâhim

10 Rebîülevvel 658’de (24 Şubat 1260) Dımaşk’ta doğdu. Dımaşk, Kahire ve İskenderiye’de Fahreddin Ali el-Buhârî, İbrâhim b. Ahmed b. Kâmil el-Vâsıtî, İbnü’l-Mücâvir, Şerefeddin Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî, Şerîf Tâceddin el-Irâkī ve Şehâbeddin el-Eberkūhî gibi birçok hocadan ders aldı. 12 Rebîülevvel 739’da (28 Eylül 1338) Dımaşk’ta öldü ve Bâbüssagīr Kabristanı’na defnedildi. Cezerî büyük bir tarihçi, iyi bir hatip, ciddi, dürüst ve dindar bir insandı.

Cezerî’nin günümüze kadar gelen ve tam adı Ḥavâdis̱ü’z-zamân ve enbâʾühû ve vefeyâtü’l-ekâbir ve’l-aʿyân min ebnâʾihî olan eseri Târîḫu’l-Cezerî olarak da bilinir. Umumi bir İslâm tarihi olan eserde olaylar hicretten itibaren kronolojik bir sırayla anlatılmakta ve her yılın sonunda o yıl vefat edenlerin hayatları hakkında bilgi verilmektedir. Vefeyât siyasî olaylardan daha çok yer işgal eder.

Mizzî, Zehebî, Birzâlî ve Yûnînî gibi birçok tarihçi kaynaklarının güvenilirliği ve o dönemde yazılan hiçbir eserde bulunmayan bilgileri ihtiva etmesi sebebiyle Târîḫu’l-Cezerî’den istifade etmiş ve geniş iktibaslarda bulunmuşlardır. Bununla beraber bazı araştırmacılar da Cezerî’nin eserinde yakın dostu Birzâlî’den bizzat duyduğu birçok olaya yer vermesini göz önüne alarak Birzâlî’nin eseri el-Muḳtefâ’yı Ḥavâdis̱ü’z-zamân’ın kaynağı olarak gösterirler. Zehebî diğer tarihçilerin aksine bu eserde gerçeklerin hayal ürünü bazı olaylarla (el-acâib ve’l-garâib) karıştırılmış olduğu kanaatindedir. Cezerî 677 (1278-79) yılından itibaren olayları kendi müşahedelerine dayanarak yazmıştır. Eserin zamanımıza intikal eden kısımlarının yazma nüshaları Köprülü (nr. 1037; fotokopisi Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de, Tarih, nr. 995), Rabat (Evkaf, nr. 194), Gotha (nr. 1559, 1560, 1561) kütüphaneleriyle Bibliothèque Nationale’de (nr. 6739; fotokopisi el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de, Tarih, nr. 2159) bulunmaktadır. Köprülü Kütüphanesi’ndeki nüsha 726-739 (1326-1339) yılları arasındaki olayları ve Alemüddin el-Birzâlî’nin müellif hakkında yazdığı oldukça geniş bir biyografiyi ihtiva etmektedir. Eserin Zehebî tarafından yapılan seçmeleri ihtiva eden kısmı (el-Muḫtâr min Târîḫi’l-Cezerî) 593-698 (1196-1299) yıllarına ait olup Köprülü Kütüphanesi’ndedir (nr. 1147). Paris Bibliothèque Nationale’deki nüshanın bir kısmı Lübnan’da yayımlanmıştır (Zahle 1342). Bu nüshayı daha sonra Sauvaget La Chronique de Damas d’al-Jazari (années 689-698) adıyla neşretmiştir (Paris 1949). Ulrich Haarmann da Ḥavâdis̱ü’z-zamân’ın Memlük tarihiyle ilgili 686-687 (1287-1288) yıllarına ait olayları ihtiva eden kısmını yayımlamıştır (Quellenstudien zur frühen Mamlukenzeit, Frieburg 1969).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 506-507 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.