https://islamansiklopedisi.org.tr/cezuli-isa-b-abdulaziz
540 civarında (1145-46) doğdu. Mağrib’deki Berberî kabilelerinden Cezûle’ye mensuptur. Dil ve gramer alanındaki ilk tahsilini Merakeş’te yaptı. Hac vazifesini ifa ettikten sonra Kahire’ye gitti. Orada Abdullah b. Berrî’den Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî’nin el-Cümel adlı eserini okudu ve meşhur el-Muḳaddime’sini burada yazdı. Ebû Muhammed b. Ubeydullah’tan Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi okudu. Ayrıca meşhur fakih Ebü’l-Mansûr Zâfir el-Hüseynî’den de usûl-i fıkıh ve Mâlikî fıkhını tahsil etti. Kahire’de iken maddî sıkıntı içinde olması sebebiyle civar köylerden birinde imamlık yaparak öğrenimini tamamladı. Daha sonra Mağrib’e döndü. Bir süre Bicâye’de kalıp Arap grameri üzerinde çalıştı. Oradan Endülüs’e geçerek Meriye’de (Almeria) öğretimle meşgul oldu. Cezûlî, talebeliğinde olduğu gibi Meriyye’de hocalık yaptığı sırada da maddî sıkıntı içindeydi. Nitekim daha Kahire’de iken İbn Berrî’den okuduğu ve onun ta‘lîkātını ihtiva eden İbnü’s-Serrâc’ın el-Uṣûl’ünün bir nüshasını bu şehirde aldığı borç karşılığında rehin bırakmıştı. Kendisinden borç aldığı kişi Cezûlî’nin durumunu o yerin en büyük zâhidi olan Ebü’l-Abbas el-Mağribî’ye bildirdi; o da devrin Muvahhidler sultanından Cezûlî’nin himaye edilmesini istedi. Bunun üzerine sultan onu hem Merakeş’teki büyük caminin hatipliğiyle, hem de kadı ve valileri teftişle görevlendirdi. Üstün ahlâk ve faziletiyle tanınan Cezûlî, Merakeş yakınında Azemmûr’da (veya Heskûre’de) vefat etti. Ölüm tarihi olarak kaynaklarda 606 (1209), 610 (1213) ve 616 (1219) yılları da verilmektedir.
Cezûlî’nin yetiştirdiği önemli simalar arasında, Arap gramerine dair ilk elfiyyeyi kaleme alan İbn Mu‘tî, el-Muḳaddime’sine şerh yazan Ömer b. Muhammed eş-Şelevbînî ve nahiv âlimi Ebû Abdullah b. Muhammed b. Kāsım b. Mendâs zikredilebilir.
Eserleri. 1. el-Muḳaddime. el-Muḳaddimetü’l-Cezûliyye, el-Ḳānûn ve el-İʿtimâd adlarıyla da bilinen eser, ders sırasında Cezûlî ve arkadaşlarının hocaları İbn Berrî’ye sordukları soruların cevaplarından ibarettir. Bu sebeple eserin esas müellifinin kendisi olmadığını bizzat Cezûlî’nin de belirttiği söylenmektedir. Konular örneklerle açıklanmayıp çok veciz olarak ele alındığı ve anlaşılması güç olduğu için eser önce bizzat Cezûlî tarafından Şerḥu’l-Muḳaddimeti’l-Cezûliyye adıyla şerhedilmiştir. Talebelerinden Şelevbînî ve başkalarının da eser üzerinde şerhleri vardır. Pratikte pek faydalı olmamasına rağmen büyük rağbet görmüş olan el-Muḳaddime şerhlerinin pek çok nüshası Escurial Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (GAL, I, 376).
2. Şerḥu Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd. Sahâbî şair Kâ‘b b. Züheyr’in Bânet Süʿâd adlı kasidesinin şerhi olup M. R. Basset tarafından Fransızca tercümesiyle beraber yayımlanmıştır (Cezayir 1910-1911).
Cezûlî’nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: Şerḥu Uṣûli İbni’s-Serrâc (İbnü’s-Serrâc’ın gramere dair el-Uṣûl’ünün şerhidir); Emâlî fi’n-naḥv; Muḫtaṣarü’l-Fesr (İbn Cinnî’nin Mütenebbî divanının şerhine dair el-Fesr adlı eserinin muhtasarıdır); Şerḥu’l-Îżâḥ (Ebû Ali el-Fârisî’nin Arap gramerine dair el-Îżâḥ adlı eserinin şerhidir). Cezûlî, Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî’nin el-Cümel fi’n-naḥv adlı eserine de bir hâşiye yazmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 605).
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 378-380.
İbn Hallikân, Vefeyât, III, 488-491.
Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 236-237.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 111, 605, 811; II, 1800, 1801.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, V, 26.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 497.
Brockelmann, GAL, I, 33, 376; Suppl., I, 541-542.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 27.
Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, V, 593-594.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), V, 104.
Abdullah Kennûn, en-Nübûġu’l-Maġribî fi’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1395/1975, I, 161-162.
M. Ben Cheneb, “Cezûlî”, İA, III, 154.
a.mlf., “al-D̲j̲azūlī”, EI2 (İng.), II, 528.
