EBÎVERDÎ

Soyu Abdümenâf’a dayanan ve Emevîler’den Anbese b. Ebû Süfyân neslinden gelen Ebîverdî, yaklaşık 457 (1065) yılında Horasan’da Ebîverd yakınlarındaki Kûfen kasabasında doğdu. Tahsil hayatı hakkında yeterli bilgi yoksa da İsmâil b. Mes‘adet el-Cürcânî, Abdülvehhâb b. Muhammed b. Şehîd, Ebû Bekir b. Halef eş-Şîrâzî, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed es-Semerkandî ve Abdülkāhir el-Cürcânî’den okuduğu ve kendisinin de pek çok öğrenci yetiştirdiği anlaşılmaktadır.

Gençliğinde Bağdat’a gitti; orada halifelerin, sultanların ve devrin meşhur şahsiyetlerinin himayesine mazhar oldu. Bunlar arasında Halife Muktedî-Biemrillâh, oğlu ve halefi Müstazhir-Billâh, Sultan Melikşah ve oğlu Sultan Muhammed Tapar, Vezir Nizâmülmülk ile oğlu Müeyyidülmülk zikredilebilir. Müeyyidülmülk’ün hizmetinde bulunduğu sırada halifenin veziri Amîdüddevle’yi hicvetmesi üzerine vezir onun Abbâsî halifesini yerip Fâtımî halifesini övdüğünü söyleyerek kendisini Muktedî-Biemrillâh’a şikâyet etti. Bunun üzerine Ebîverdî Hemedan’a kaçtı. Arap dili ve edebiyatındaki üstünlüğü sebebiyle Nizâmülmülk’ün oğlu Ziyâülmülk’ün tuğraîliğine getirildi. Ziyâülmülk’ün ölümü üzerine İsfahan’a giderek orada Porsuk’un oğullarının hocalığını yaptı. Daha sonra Sultan Muhammed Tapar tarafından müşrifü’l-memâlik tayin edilmeden önce kısa bir süre Bağdat Nizâmiye Medresesi Kütüphanesi’nin müdürlüğü görevinde de bulundu. 20 Rebîülevvel 507 (4 Eylül 1113) tarihinde İsfahan’da vefat etti. İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân’ında Ebîverdî’nin ölümüyle ilgili olarak verilen 557 (1162) tarihi müstensih hatası olmalıdır. İmâdüddin el-İsfahânî, Ebîverdî’nin Muhammed Tapar tarafından müşrifü’l-memâlik tayin edildiğinde sultanın huzurunda iken düşüp öldüğünü, bunun da o devrin nüfuzlu şahsiyetlerinden Hatîr tarafından zehirlendiği şeklinde değerlendirildiğini nakletmektedir.

Kaynaklar, Ebîverdî’nin çok güçlü bir hâfızasının bulunduğunu, edebiyat, nesep ilmi, gramer, lugat ve ahbârda çok geniş bilgiye sahip, belâgat ve inşâda mahir, güçlü bir şair, aynı zamanda iffetli, âdil, dindar ve izzetinefis sahibi bir kimse olduğunu, zaman zaman maddî sıkıntılar içinde yaşamasına rağmen kimseden bir şey istemediğini nakletmektedir.

Eserleri. Ebîverdî’nin nesep, tarih, şiir, şiir tenkidi ve hadis sahalarındaki on beş kadar eserinden günümüze iki tanesi ulaşmıştır.

1. Dîvânü’l-Ebîverdî. Ebîverdî divanını “Irâkıyyât”, “Necdiyyât” ve “Vecdiyyât” adıyla üç kısma ayırmıştır. Divanın tamamı basıldığı gibi (Kahire 1317; Beyrut 1327; nşr. Ömer el-Es‘ad, I-II, Dımaşk 1374-1375/1974-1975; Beyrut 1407/1987) bölümler halinde de yayımlanmıştır (Muḳkaṭṭaʿâtü’l-Ebîverdî [Dîvânü’l-muḳaṭṭaʿât, Kahire 1277]; Necdiyyâtü’l-Ebîverdî, nşr. Muhammed b. Abdurrahman er-Rebî‘ [Riyad 1982]). Ayrıca “Necdiyyât” kısmı çeşitli âlimler tarafından şerhedilmiştir. Bunlardan biri de Osmanlı âlimi Muhyiddin Abdülmuhsin el-Kayserî olup şerhinin yazma bir nüshası mevcuttur (Brockelmann, GAL, I, 293). Ebîverdî’nin divanında yer alan bazı şiirler Esterâbâdî gibi çeşitli müellifler tarafından iktibas edilmiştir (Bezm ü Rezm, s. 20).

2. el-Muḫtelif ve’l-müʾtelif fî müştebihi esmâʾi’r-ricâl. Hadis ricâline dair olan bu risâle Mustafa Cevâd tarafından tahkik edilerek İbnü’s-Sâbûnî’nin Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl’i ile birlikte neşredilmiştir (Bağdad 1957; Beyrut 1406/1986).

Ebîverdî’nin kaynaklarda zikredilen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Târîḫu Ebîverd ve Nesâ, Ḳabsetü’l-ʿaclân fî nesebi Ebî Süfyân, Nüzhetü’l-ḥâfıẓ, el-Müctebâ mine’l-Müctenâ fi’r-ricâl, Kitâbü Ebî ʿAbdirraḥmân en-Nesâʾî fi’s-Süneni’l-meʾs̱ûre ve şerḥi ġarîbihî, Ma’ḫtelefe veʾtelefe fî ensâbi’l-ʿArab, Ṭabaḳātü’l-ʿilm fî külli fen, Kitâbün kebîrün fi’l-ensâb, Kevkebü’l-müteʾemmil, ed-Dürretü’s̱-s̱emîne, Ṣahletü’l-ḳāriḥ (Yâkūt, XVII, 243-244).

Memduh Hakkı, el-Ebîverdî mümes̱s̱ilü’l-ḳarni’l-ḫâmis fî târîḫi’l-fikri’l-ʿArabî adıyla bir eser kaleme almıştır (Dımaşk, ts.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 10. cildinde, 76-77 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.