EBÜ’l-KĀSIM SA‘DULLAH

Cezayir’in Vâdîsûf vilâyetine bağlı Kumâr (Guemmar) şehrine 4 km. mesafedeki Bedû‘ köyünde doğdu. İlk eğitimini burada aldı ve Kur’an’ı ezberledi. Abdülhamîd b. Bâdîs hareketinin eğitim uygulamaları doğrultusunda Tunus’a giderek 1947-1954 yıllarında Zeytûne Camii’nde öğrenim gördü. Bu sırada Cezayirli Talebeler Cemiyeti’ndeki faaliyetlere katıldı. Tunus’ta el-Maʿârif dergisiyle en-Nehḍa, el-Üsbûʿ ve Cezayir’de Cem‘iyyetü’l-ulemâi’l-müslimîn teşkilâtının yayın organı el-Beṣâʾir gazetelerinde, Beyrut’ta el-Âdâb dergisinde şiir ve yazıları yayımlandı. 1954’te memleketine dönerek Harâş şehrindeki Sebât Medresesi’nde öğretmenlik yapmaya başladı. Ertesi yıl başşehir Cezayir yakınlarında bulunan Aynülbâride’deki Tehzib Medresesi’nde görev aldı. Bağımsızlık öncesinde Fransız sömürge yönetimine karşı yapılan mücadele ortamında sıkıntılarla karşılaşınca Mısır’a gitti; Kahire Üniversitesi Dârülulûm Fakültesi’nde Arap dili ve İslâmî ilimler alanında lisans öğrenimi gördü (1955-1959). Burada iken Muhammed Beşîr el-İbrâhimî ve Ahmed Tevfîk el-Medenî gibi hareket önderlerinin yanında Cezayir’in bağımsızlığı için mücadele veren Millî Kurtuluş Ordusu’nun faaliyetlerini destekledi, Cezayirli Talebeler Birliği’nin etkinliklerine katıldı. Gerek bu faaliyetleri gerekse Cemâl Abdünnâsır yönetimindeki Mısır’da hâkim siyasî ve fikrî havanın etkisiyle Arap milliyetçiliği düşüncesine meyletti, yazdığı şiirleri el-Beṣâʾir gazetesine gönderdi. 1957’de Kahire’de en-Naṣr li’l-Cezâʾir adlı ilk divanını neşretti.

1960 yazında Cezayirli şair Muhammed el-Îd üzerine yüksek lisans tezi hazırlayan Ebü’l-Kāsım, Cezayir Kültür Bakanlığı’nın bursuyla Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti. Savunmasını yapamadığı tezi Muḥammed el-ʿÎd râʾidü’ş-şiʿri’l-Cezâʾirî el-ḥadîs̱ adıyla basıldı (Kahire 1961). Amerika’da Minnesota Üniversitesi Edebiyat ve İnsan Bilimleri Fakültesi’nde Fransa’nın 1830’da Cezayir’i işgali ve XIX. yüzyılda Cezayir’de izlediği siyasete dair hazırladığı iki tezle yüksek lisansını (1962), ardından The Rise of Algerian Nationalism 1900-1930 adlı teziyle doktorasını (1965) tamamladı. 1965-1967 yıllarında Wisconsin Eau Claire Üniversitesi’nde Batı medeniyeti, Yakındoğu ve çağdaş Afrika tarihi dersleri verdi. Daha sonra ülkesine dönerek Cezayir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ve ardından Edebiyat Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak görev aldı. Bu arada S̱âʾir ve ḥub adlı küçük divanını yayımladı (Beyrut 1967). 1968-1972 yılları arasında Edebiyat Fakültesi dekanlığı yaptı. Ma‘hedü’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-Arabiyye’nin davetiyle gittiği Kahire’de Cezayir’de Fransız sömürgeciliği dönemi hakkında verdiği dersler daha sonra Târîḫu’l-Cezâʾir el-ḥadîs̱: Bidâyetü’l-iḥtilâl adıyla neşredildi (Kahire 1970). Telifleri yanında bazı eserlerin edisyon kritiğini yaptı, bir kısmını tercüme etti. Kahire Ma‘hedü’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-Arabiyye (1970, 1975, 1989), Aynişems (1976), Şam (1977), Kral Abdülazîz (1985), Michigan (1987-1988), Minnesota (1993-1995) ve Ürdün Ehlibeyt (Âlü beyt) (1996-2002) üniversitelerinde misafir öğretim üyesi olarak bulundu. 14 Aralık 2013 tarihinde başşehir Cezayir’de vefat etti, vasiyeti üzerine Kumâr’da defnedildi.

Ülkesinde sosyal ve dinî ıslahatın önde gelen fikir adamlarından biri olan ve “Cezayir tarihçilerinin şeyhi” lakabıyla anılan Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah çağdaş Cezayir tarihi ve kültür mirası konusundaki eserleriyle tanınmıştır. Sömürgeci tarih mektebine karşı Cezayir millî tarihçilik mektebinin kurucusu sayılmış, tarihin duygusal ve savunmacı nitelikten kurtarılıp araştırmalara dayanan ilmî bir disiplin haline getirilmesinde önemli rol oynamıştır. Osmanlı dönemine yönelik çeşitli eleştirileri yanında Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’yı üç asır boyunca Haçlı saldırılarına karşı koruyup bölgede İslâm hâkimiyetini sağladığını söylemiştir (Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, I, 14 vd.). Bir kısım Batılı araştırmacıların, Osmanlı Devleti’nin sömürgeci yönetim uygulayarak Cezayir’in birliğini ve gelişmesini önlediğine dair iddialarını reddetmiş, İslâm hilâfetinin Cezayir üzerindeki mânevî nüfuzunu sömürgecilik diye göstermenin bir safsatadan ibaret olduğunu, Osmanlı döneminde zaman zaman görülen baskı ve haksızlıkların devletin ırkçı yaklaşımından değil cahil yöneticilerden kaynaklandığını, Türkler dahil Osmanlı ülkesinin çeşitli bölgelerindeki tebaanın da bu tür uygulamalardan etkilendiğini dile getirmiştir (Ebḥâs̱ ve ârâʾ, I, 61-63). Sa‘dullah tarihçiliği yanında edebiyatçı ve şair kişiliğiyle de tanınmış, Cezayir’de edebî tenkidin ilk temsilcileri arasında yer almıştır. 23 Mart 1955’te el-Beṣâʾir gazetesinde yayımlanan “Tarîkî” adlı şiiriyle Cezayir’de serbest şiirin öncüsü kabul edilmiş, Saʿfetün ḫaḍrâʾ adlı hikâyesiyle de (1954) Cezayir edebiyatında kısa hikâye türünün ilk temsilcisi sayılmıştır. Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah çağdaş şair ve ediplerden Îliyyâ Ebû Mâdî, Ebü’l-Kāsım eş-Şâbbî, Cibrân Halîl Cibrân, Ahmed Zekî Ebû Şâdî, Mustafa Sâdık er-Râfiî’den etkilenmiştir. Serbest şiire yönelmesinde Tunus’taki ilk tecrübesinin ardından Kahire’de ilişki kurduğu Ahmed Abdülmu‘tî Hicâzî, Salâh Abdüssabûr, Abdurrahman el-Humeysî ve eserlerini okuduğu Nizâr Kabbânî, Muhammed Miftâh Feytûrî, Bülend el-Haydarî, Nâzîk el-Melâike, Bedr Şâkir es-Seyyâb gibi şairler etkili olmuştur. Şiirlerinde romantizmin hâkim olduğu Sa‘dullah tarih araştırmalarına yönelince şiir yazmayı bırakmıştır.

Cezayir Müslüman Talebeler Birliği, Cezayir Millî Kurtuluş Cephesi, Cezayir Müslüman Âlimler Cemiyeti, Cezayir Yazarlar Birliği (1989’dan itibaren şeref başkanı), Yüksek Öğrenimi Islah Komisyonu, Arap Edebiyatçıları Birliği, Mısır ve Suriye Arap Dil kurumları gibi birçok yerli ve yabancı kuruluşa üye olan Sa‘dullah çeşitli toplantılara katılarak tebliğler sunmuş, yüzlerce makale ve yazı kaleme almış, Cezayir bağımsızlık hareketine katkılarından dolayı 1984’te direnişçi nişanına (visâmü’l-mukāvim) ve 1991’de İbn Bâdîs ödülüne lâyık görülmüştür. Sa‘dullah hakkında çeşitli yazıların yer aldığı Dirâsât ve şehâdât mühdât ile’l-üstâẕ ed-duktûr Ebi’l-Ḳāsım Saʿdillâh adlı armağan kitapla (haz. Nâsırüddin Saîdûnî, Beyrut 2000) el-Aʿmâlü’t-târîḫiyye ve’l-edebiyye ve’l-fikriyye li’d-duktûr Ebi’l-Ḳāsım Saʿdillâh fî mîzâni’l-bâḥis̱îne’l-câmiʿiyyîn adıyla düzenlenen sempozyumun (12-13 Ocak 2004) tebliğleri yanında (Mintûrî Üniversitesi Yayınları, Kosantîne 2008) Abdülkerîm Şebrû, el-Hâc Lahdar Üniversitesi’nde (bk. bibl.), Lemiyâ Dâvûdî, Tilimsân Üniversitesi’nde (Cemâliyyetü’l-ibdâʿi’ş-şiʿrî fî ḳaṣîdeti S̱evreti’l-arż li-Ebi’l-Ḳāsım Saʿdillâh, 2006-2007) yüksek lisans tezi hazırlamışlar, Murâd Veznâcî de Ḥadîs̱ ṣarîḥ maʿa’l-üstâẕ ed-duktûr Ebi’l-Ḳāsım Saʿdillâh fi’l-fikr ve’s̱-s̱eḳāfe ve’l-luġa ve’t-târîḫ adlı bir çalışma kaleme almıştır (Cezayir 2008, 2011).

Eserleri. Telif. 1. el-Ḥareketü’l-vaṭaniyyetü’l-Cezâʾiriyye (II, Beyrut 1969, 1976; Cezayir 1983; III, Kahire 1975, 1977, 1986; I-III, Beyrut 1992, 1997; Cezayir 2007). Eserin 1900-1930 yılları arasına ait kısmı (II. cilt) müellifin doktora tezinin Arapça tercümesi olup daha sonra eserin 1930-1945 yıllarına dair kısmını (III. cilt) kaleme almış, ardından 1830-1900 yıllarını da yazarak (I. cilt) Fransız işgalinden II. Dünya Savaşı sonrasına kadar Cezayir kurtuluş hareketinin tarihini bütünlüğe kavuşturmuştur. Doktora tezi Joachim de Gonzalez (La montée du nationalisme en Algérie, Alger 1983) ve Nevin Fawzy-Hemiry (La montée du nationalisme Algérien 1900-1930, Alger 1985) tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir.

2. Ebḥâs̱ ve ârâʾ fî târîḫi’l-Cezâʾir (I, Cezayir 1976; I-II, Cezayir 1981; I-III, Beyrut 1990, 1993, 1996). 1960’lı yıllardan itibaren müellifin çeşitli dergilerde yayımlanan makalelerini, bazı yazı ve konuşmalarını içerir.

3. Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî (I-II, Cezayir 1401/1981, 1405/1985; I-IX, Beyrut 1998; Cezayir 2007). Sa‘dullah’ın yaklaşık çeyrek asır boyunca topladığı bilgi ve belgeleri Minnesota Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi olarak bulunduğu 1993-1995 yıllarında düzenleyip değerlendirerek hazırladığı, eğitim ve öğretim, dinî hayat ve din adamları, ulemâ, tanınmış şahsiyetler, tasavvuf ve tarikatlar, yargı, vakıflar, mimari eserler, şarkiyatçılık, misyonerlik, tercüme hareketi, fikrî akımlar ve mezhepler, dinî, içtimaî ve uygulamalı ilimler, edebiyat, sanat, tarih gibi konularla ilgili araştırmalarını içeren Cezayir kültür ansiklopedisi niteliğindeki eserin ilk iki cildi Osmanlı dönemiyle ilgili olup 1500-1830, diğerleri sömürgecilikten bağımsızlığa kadar 1830-1954 yıllarını kapsar.

4. ez-Zemenü’l-aḫḍar: Dîvânü Saʿdillâh (Cezayir 1985). 120 şiir ihtiva eden eser üzerine Hasan Fethulbâb, Ḳırâʾe fî dîvâni’z-Zemeni’l-aḫḍar li-Ebi’l-Ḳāsım Saʿdillâh râʾidi’ş-şiʿri’l-ḥür fi’l-Cezâʾir adıyla bir inceleme kaleme almıştır (Sûse/Tunus 1991).

5. Buḥûs̱ fi’t-târîḫi’l-ʿArabî el-İslâmî (Beyrut 1424/2003). Sa‘dullah’ın 1990’lı yıllarda Cezayir dışındaki bazı ülkelerde ders verdiği dönemde İslâm dünyasının çeşitli bölgeleri hakkında kaleme aldığı yazılarını içerir.

6. Hivârât (Beyrut 2005). Müellifin gazete ve dergilerde yer alan çağdaş siyasî, sosyal ve kültürel problemlere dair görüşlerini, hayatı boyunca farklı ülkelerde yaşadığı tecrübelerini yansıtan yirmi dokuz konuşmadan ibarettir.

7. Mücâdeletü’l-âḫar (Beyrut 2006). 2004-2006 yıllarında bazı toplantılarda yaptığı konuşmalarla dergi ve gazetelerde çıkan yazılarını ve bazı çevirilerini içerir.

Diğer başlıca eserleri de şunlardır: en-Naṣr li’l-Cezâʾir (Kahire 1957; Cezayir 1983, 1986); Dirâsât fi’l-edebi’l-Cezâʾirî el-ḥadîs̱ (Beyrut 1966, 1977; Tunus 1985); Târîḫu’l-Cezâʾir el-ḥadîs̱: Bidâyetü’l-iḥtilâl (Kahire 1970; Muḥâḍarât fî târîḫi’l-Cezâʾir el-ḥadîs̱: Bidâyetü’l-iḥtilâl, Kahire 1976; Cezayir 1982); Münṭalaḳāt fikriyye (Cezayir 1974; Tunus 1976, 1982; bazı makaleleriyle araştırmalarını içeren eserde müellifin otobiyografisi de yer alır, s. 44-64); Muḥammed eş-Şâẕelî el-Ḳusanṭînî: Dirâse min ḫilâli resâʾilihî ve şiʿrih (Cezayir 1974, 1977; el-Ḳāḍî el-edîb eş-Şâẕelî el-Ḳusanṭînî: Dirâse ve nuṣûṣ, Cezayir 1985); Muḥammed el-ʿÎd Âlü Ḫalîfe: Râʾidü’ş-şiʿri’l-Cezâʾirî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱ (Kahire 1975; Şâʾirü’l-Cezâʾir Muḥammed el-ʿÎd Âlü Ḫalîfe, Tunus 1984); el-Müftî el-Cezâʾirî İbnü’l-ʿAnnâbî: Râʾidü’t-tecdîdi’l-İslâmî (Cezayir 1977; Râʾidü’t-tecdîdi’l-İslâmî: Muḥammed b. el-ʿAnnâbî, Beyrut 1990); eṭ-Ṭabîbü’r-raḥḥâle: İbn Ḥammâdûş el-Cezâʾirî (Cezayir 1982; İbn Ḥammâdûş el-Cezâʾirî: Ḥayâtühû ve âs̱âruh, Cezayir 1982); Tecârib fi’l-edeb ve’r-riḥle (Cezayir 1983); Şüʿûb ve ḳavmiyyât (Cezayir 1985; Beyrut 2008); Şeyḫu’l-İslâm ʿAbdülkerîm el-Fekkûn: Dâʿiyetü’s-Selefiyye (Beyrut 1986); Ḳaḍâyâ şâʾike: Eḥâdîs̱ fî şüʾûni’l-fikr ve’l-edeb ve’t-târîḫ (Beyrut 1986); Saʿfetü ḫaḍrâ (Cezayir 1986); Efkâr câmiḥa (Cezayir 1988); Fi’l-Cedeli’s-seḳāfî (Tunus 1993); Hümûm ḥaḍâriyye (Cezayir 1993); Ḫâricü’s-serb: Maḳālât ve teʾemmülât (Beyrut 2005; Cezayir 2008); Mesâru ḳalem: Yevmiyyât (I-II, Beyrut 2005; Kahire’de 1956-1960 yılları arasında kaleme aldığı günlükleridir); Buḥûs̱ fi’t-târîḫ ʿani’l-Cezâʾir mine’d-devriyyâti’l-Emirîkiyye ve’l-Birîṭâniyye (Cezayir 2005); Ḫulâṣatü târîḫi’l-Cezâʾir: el-Muḳāveme ve’t-taḥrîr 1830-1962 (Beyrut 2007); Bâḥis̱ maġmûr: Nûruddîn ʿAbdülḳādir 1890-1981: Üstâẕen ve kâtiben ve mütercimen (Cezayir 2009); el-Fıḳh ve’t-târîḫ fi’l-ġarbi’l-İslâmî: Müḳārebât menheciyye (Kahire 2013, Lahdar Muhammed Bû Latîf ile birlikte).

Neşir: Mustafa b. İbrâhim b. Mustafa, Ḥikâyetü’l-ʿuşşâḳ fi’l-ḥubbi ve’l-iştiyâḳ: Rivâye şaʿbiyye Cezâʾiriyye (Cezayir 1977, 1982, 2007); Muhammed b. Bâbâ Hayde, İḳlîmü Tüvât ḫilâle’l-ḳarneyn es̱-s̱âmin ʿaşer ve’t-tâsiʿ ʿaşer el-mîlâdiyyeyn maʿa taḥḳīḳi kitâbi’l-Ḳavli’l-basîṭ fî aḫbâri Tementît li-Muḥammed b. Bâbâ Ḥayde (Cezayir 1977, Ferec Mahmûd Ferec ile birlikte); İbn Hammâdûş, Riḥletü İbn Ḥammâdûş el-Cezâʾirî: Lisânü’l-maḳāl fi’n-nebeʾ ʿani’n-neseb ve’l-ḥaseb ve’l-ḥâl (Cezayir 1983); Abdülkerîm el-Fekkûn, Menşûrü’l-hidâye fî keşfi ḥâli men iddeʿa’l-ʿilme ve’l-vilâye (Beyrut 1987); Eşʿâr Cezâʾiriyye. İbn Ali, İbn Ammâr, İbn Meymûn, Kavcîlî, İbn Re’sül‘ayn, Şebbâh ve Mencilâ gibi şairlere ait şiirlerin tahkik ve neşridir (Cezayir 1988). Hûriye Kâyiş, et-Taḥlîlü’l-luġavî li’l-ḫiṭâbi’ş-şiʿrî el-Cezâʾirî fi’l-ʿaṣri’t-Türkî “Dîvânü Eşʿâr Cezâʾiriyye” taḥḳīḳu Ebi’l-Ḳāsım Saʿdillâh nemûẕecen adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (2008, Hasîbe b. Bûalî Üniversitesi, Şelef/Cezayir); İbn Ammâr el-Cezâirî, Muḫtârât mechûle mine’ş-şiʿri’l-ʿArabî (Beyrut 1991, 1992); Ahmed Ebû Asîde el-Bicâî, Risâletü’l-ġarîb ile’l-ḥabîb (Beyrut 1993); Muhammed b. Muhammed el-Udvânî, Târîḫu’l-ʿUdvânî (Beyrut 1996, 2007); Abdülhamîd Bek, Aʿyân mine’l-meşâriḳa ve’l-meġāribe: Târîḫu ʿAbdilḥamîd Bek (Beyrut 2000); Osman Ke‘‘âk, Mûcezü’t-târîḫi’l-ʿâm li’l-Cezâʾir mine’l-ʿaṣri’l-ḥacerî ile’l-iḥtilâli’l-Fransî (başkalarıyla birlikte, Beyrut 2003); Muhammed et-Tâhir b. Belkāsım et-Telîlî, İtḥâfü’l-ḳārî bi-ḥayâti’ş-Şeyḫ Ḫalîfe b. Ḥasan el-Aḳmârî (Cezayir 2007); Mehdî Bûabdelî, Resâʾil fi’t-türâs̱ ve’s̱-s̱eḳāfe: Mürâselâtü’ş-Şeyḫ el-Mehdî Bûʿabdelî 1907-1992 (Cezayir 2007); el-Hâc İbnü’d-Dîn el-Ağvâtî, Riḥletü’l-Aġvâṭî (Cezayir 2011).

Tercüme: Charles Henry Churchill, Life of ʿAbdel Ḳāder, ex-Sulṭān of the ʿArabs of Algeria (Ḥayâtü’l-Emîr ʿAbdilḳādir) (Tunus 1974; Cezayir 1982, 2004); John Baptiste Wolf, The Barbary Coast: Algeria Under the Turks 1500 to 1830 (el-Cezâʾir ve Ûrûbbâ 1500-1830) (Cezayir 1986, 2009).

Sa‘dullah’ın önemli bazı makaleleri de şunlardır: “The Algerian Ulemas, 1919-1931” (Revue d’histoire maghrébine, sy. 2 [Tunis 1974], s. 138-150); “The Rise of Algerian Elite 1900-14” (The Journal of Modern African Studies, V/1 [Cambridge 1967], s. 69-77); “et-Tâʿrîf ve’n-naḳd ḥavle Riḥleti İbn Ṭuveyri’l-cenne” (MMLADm., LIV/3 [1399/1979], s. 685-693); “el-Müsteşriḳūne’l-Fransiyyûn ve taʿlîmü’l-luġati’l-ʿArabiyye li’l-Ûrûbbiyyîn fi’l-Cezâʾir” (MMLA, LXIV [Kahire 1409/1989], s. 164-186); “et-Teʿâmül maʿa’l-luġati’l-ʿArabiyye bi’l-Cezâʾir esnâʾe’l-iḫtilâl” (a.g.e., LXXXIII, 1419/1998, s. 148-164); “Mülâḥaẓât ḥavle’t-taʿrîb fi’l-Cezâʾir” (a.g.e., LXXXV, 1420/1999, s. 315-329); “es̱-S̱eḳāfetü’l-ʿArabiyye fî ʿaṣri’l-ʿAvleme” (a.g.e., CVII, 1427/2006, s. 235-246); “Rüʾye naḳdiye ʿani’l-mecâmi’l-luġaviyyeti’l-ʿArabiyye” (a.g.e., CXIII, 1429/2008, s. 29-40); “Menhecü’l-Fransiyyîn fî kitâbeti târîḫi’l-Cezâʾir” (el-Aṣâle, sy. 14-15 [Cezayir 1393/1973], s. 7-26) (ayrıca bk. Ebḥâs̱ ve ârâʾ, I, 13-42).

Sa‘dullah, Arap Birliği Eğitim, Kültür ve Bilim Teşkilâtı’nın (ALECSO) Arap tarihi kaynak kitabı (el-Kitâbü’l-Merciʿ fî târîḫi’l-ümmeti’l-ʿArabiyye) ilim komisyonu üyesi olarak eserin V. cildinin yazarları arasında da yer almış, aynı kurumun çıkardığı Mevsûʿatü’l-aʿlâm ve’l-üdebâʾi’l-ʿArab ve’l-müslimîn adlı ansiklopediye maddeler yazmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 383-385 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.