el-CÂMİU’l-KEBÎR

el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’de sadece hocası Ebû Hanîfe’den Ebû Yûsuf vasıtasıyla gelen görüşleri bir araya getiren Şeybânî, el-Câmiʿu’l-kebîr’i bizzat kendisi telif etmiştir. Eseri yazdıktan sonra tekrar gözden geçirmiş, bazı bablar ve meseleler ilâve ederek daha hacimli ve kapsamlı hale getirmiştir. Ebû Hafs el-Kebîr, Ebû Süleyman el-Cûzcânî, Hişâm b. Ubeydullah er-Râzî, İbn Semâa ve diğer bazı talebeleri tarafından rivayet edilen el-Câmiʿu’l-kebîr’de müellif meseleyi ve hükmünü söylemekle yetinir, hükmün dayandığı delillere yer vermez. Eseri şerhedenlerden Cemâleddin el-Hasîrî (ö. 1238), et-Taḥrîr adlı şerhinde her konu başlığından sonra o konuda Şeybânî’nin dikkate aldığı ana prensibi zikretmektedir. Eserde delillere yer verilmemesine karşılık Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve Şeybânî arasında görüş ayrılığı bulunan konulara işaret edilmiştir. Ayrıca meselelerin özet halinde bile olsa bütün yönleriyle ele alınmadığı, konuyla ilgili sadece bazı meselelere yer verildiği dikkati çekmektedir. Meselâ “Bâbü’s-salât” ile başlayan kitapta bu başlık altında sadece üç meselenin hükmü zikredilmiştir. Eserde genel olarak ibadet konuları çok kısa tutulmuş, buna karşılık muâmelât nisbeten genişçe ele alınmıştır.

el-Câmiʿu’l-kebîr üzerinde şerh ve ihtisar mahiyetinde birçok çalışma yapılmış, ayrıca eser manzum hale de getirilmiştir. Kâtib Çelebi bu kitaba şerh yazan kırktan fazla kişinin adını sayar (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 568-570). Yazma nüshaları bugüne ulaşan başlıca şerhlerin müellifleri şunlardır: Ebû Bekir el-Cessâs, Ahmed b. Mansûr el-İsbîcâbî, Şemsüleimme es-Serahsî, Sadrüşşehîd Ömer b. Abdülazîz, Hâherzâde, Rükneddin el-Kirmânî, Alâeddin el-Üsmendî, Ebû Nasr el-Attâbî ve Cemâleddin el-Hasîrî. Ahmed b. Ebü’l-Müeyyed en-Nesefî tarafından manzum hale getirilen el-Câmiʿu’l-kebîr’i Ebû Nasr el-Attâbî ve Muhammed b. Abbâd el-Hılâtî de ihtisar etmişlerdir. Hılâtî’nin meşhur muhtasarına yapılan ve yazmaları bugüne ulaşan önemli şerhler arasında İbn Balabân el-Fârisî, Mes‘ûd b. Muhammed el-Gucduvânî, Ekmeleddin el-Bâbertî ve Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin şerhleri zikredilebilir (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 423-428). Hılâtî’nin muhtasarının bir kısmı Mevkūfâtî Mehmed Efendi tarafından Türkçe’ye çevrilerek şerhedilmiş olup bir nüshası Terceme-i Telhîsü’l-Câmii’l-kebîr adıyla Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Şehid Ali Paşa, nr. 719).

Haydarâbâd’da neşredilen kitabın (1356) Beyrut’ta ofset baskısı yapılmıştır (1399). Eseri neşre hazırlayan Ebü’l-Vefâ el-Efgānî, İstanbul’da Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi), Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye ve Tonk’ta Abdürrahim Sâhibzâde kütüphanelerinde bulunan nüshalarla Hasîrî ve Ebû Nasr el-Attâbî’nin şerhlerinden faydalanmış, bu neşirde İstanbul nüshasını esas alarak diğer nüshalardaki farklara işaret etmiştir. İstanbul ve Tonk nüshalarında, başta Ebû Yûsuf’un el-Emâlî’si olmak üzere İmam Muhammed’in el-Aṣl (el-Mebsûṭ) ve ez-Ziyâdât’ı ile İbn Semâa ve Hişâm b. Ubeydullah’ın Nevâdir’lerinden yapılan ilâvelere de bu baskıda metinden ayrı olarak yer verilmiştir. Bunlar muhtemelen kitabı rivayet edenler tarafından konuyla ilgileri dolayısıyla konulmuş notlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1993 yılında İstanbul’da basılan 7. cildinde, 109-110 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.