https://islamansiklopedisi.org.tr/fetteni
914’te (1508-1509) bugünkü adı Pattan (Arapça telaffuzu Fetten) olan Nehrevâle’de (Gucerât) doğdu. Sıddîkī ve Gucerâtî nisbeleriyle de anılır. Küçük yaşta Kur’an’ı ezberledikten sonra ilk öğrenimini Burhâneddin es-Semhûdî ve Nâkūrî gibi âlimlerden gördü. Hac için gittiği Hicaz’da (944/1538) bir müddet kalarak Ebü’l-Hasan el-Bekrî, İbn Hacer el-Heytemî, İbn Arrâk, Abdullah el-Ayderûs ve Cârullah el-Mekkî gibi âlimlerden ders aldı. Kādiriyye ve Şâzeliyye şeyhi Müttakī el-Hindî’ye intisap etti. Hindistan’a döndükten sonra ders vermeye başladı ve “Hint muhaddislerinin efendisi” lakabıyla meşhur oldu. Babasından miras kalan büyük mal varlığını talebelerine sarfetti. Seyyid Muhammed Gavs Şettârî ile Ekber Şah’ın sadrü’s-sudûru Şeyh Abdünnebî meşhur talebelerindendir.
Bid‘atlara karşı çıkan bir müceddid olarak önemli hizmetler yapan Fettenî, görüşlerini şiddetle eleştirdiği Mehdevîler’e karşı sert bir mücadele başlattı. Gucerât’ı fetheden Ekber Şah ile görüşerek (980/1572) şirk ihtiva eden unsurlarla mücadelede ondan destek sözü aldı. Gerçekten Mehdevîler’le mücadelesi esnasında yeni Gucerât valisi Hân-ı A‘zam Mirza Aziz Bey’den büyük yardım gördüyse de onun yerine geçen Abdürrahim Hân-ı Hânân döneminde durum tersine döndü. Bu gelişmelerle ilgili şikâyetlerini bildirmek için Ekber Şah’ın sarayına gitmek üzere çıktığı yolculuk sırasında Mehdevîler’e mensup bir kişi tarafından Ücceyn yakınlarında öldürüldü (6 Şevval 986 / 6 Aralık 1578). Sârengpûr’da defnedilen Fettenî’nin kabri daha sonra kız kardeşinin oğlu Şeyh Nûr Muhammed tarafından Patan’daki aile kabristanına nakledildi.
Eserleri. Hadis alanında çalışmaları bulunan Fettenî’nin önemli eserleri şunlardır:
1. Mecmaʿu biḥâri’l-envâr fî ġarâʾibi’t-tenzîl ve leṭâʾifi’l-aḫbâr. En meşhur eseri olup şeyhine atfen hazırladığı büyük bir Kur’an ve hadis lugatıdır. Kitabın hadisle ilgili kısmı Kütüb-i Sitte hadislerindeki garîb kelimeleri ihtiva etmektedir. Birkaç defa yayımlanan eser (I-II, Leknev 1248; I-IV, 1284, 1314) Habîbürrahman el-A‘zamî’nin tahkikiyle yeniden neşredilmiştir (I-V, Haydarâbâd-Dekken 1967-1973; I-V, Medine 1415/1994).
2. Teẕkiretü’l-mevżûʿât. Fettenî bu eserinde, münekkitlerin mevzû yahut zayıf olduğunda ittifak ettikleri veya makbul saymadıkları haberleri senedlerini zikretmeksizin bablara göre sıralamış, zaman zaman kendi görüşlerine de yer vermiştir. Mukaddimesinde bazı hadis terimleri, hadis uyduran kimseler ve içinde uydurma rivayetler bulunan kitaplar hakkında kısa bilgilerin de yer aldığı eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1343; Bombay 1927; Beyrut 1399).
3. Ḳānûnü’l-mevżûʿât ve’ḍ-ḍuʿafâʾ. Zayıf râvilerle hadis uyduranlara dair alfabetik bir eser olup Teẕkiretü’l-mevżûʿât ile birlikte basılmıştır.
4. el-Muġnî fî żabṭı esmâʾi’r-ricâl. Yanlış okunma ihtimali bulunan bazı râvilerin isimleriyle ilgili olan eser İbn Hacer el-Askalânî’nin Taḳrîbü’t-Tehẕîb’i ile birlikte (Delhi 1290, 1320) ve müstakil olarak (Lahor 1973) yayımlanmıştır.
5. el-Kifâyetü’l-müfriṭîn. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in Arap gramerine dair meşhur eseri eş-Şâfiye’nin şerhidir (Hindistan 1284).
Fettenî’nin bunlardan başka Risâle fî luġati’l-Mişkât ve Taʿlîḳu’t-Tirmiẕî adlı eserlerinden de söz edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Fettenî, Teẕkiretü’l-mevżûʿât (nşr. M. Abdülcelîl es-Sâmerûdî), Beyrut 1399, nâşirin mukaddimesi, s. 1-2.
Abdülhak ed-Dihlevî, Aḫbârü’l-aḫyâr, Delhi 1309, s. 272-273.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 410.
Âzâd-ı Bilgrâmî, Meʾâs̱irü’l-kirâm, Agra 1328, s. 194-196.
a.mlf., Sübḥatü’l-mercân (nşr. M. Fazlurrahmân), Aligarh 1976, I, 109-114.
Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 164-165.
Abdülkādir el-Ayderûs, en-Nûrü’s-sâfir ʿan aḫbâri’l-ḳarni’l-ʿâşir, Bağdad 1934, s. 361-362.
Abdülvehhâb b. Ahmed, Teẕkire-i Muḥammed b. Ṭâhir (trc. Seyyid Ebû Zafer Nedvî), Delhi 1954.
Sıddîk Hasan Han, İtḥâfü’n-nübelâʾ, Kanpûr 1288, s. 397-400.
a.mlf., Ebcedü’l-ʿulûm, Beyrut 1978, II, 22-223.
Fakîr Muhammed Ceylemî, Ḥadâʾiḳu’l-Ḥanefiyye, Leknev 1906, s. 385-387.
Rahman Ali, Teẕkire-i ʿUlemâ-i Hind, Leknev 1322, s. 195-196.
Ali Muhammed Han, Mirʾâtü’l-Ahmedî, Kalküta 1928-30, II, 116-117.
Serkîs, Muʿcem, II, 1670-1671.
Brockelmann, GAL, II, 416; Suppl., II, 601-602.
Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-ḫavâṭır, IV, 298-301.
Zubaid Ahmad, The Contribution of India to Arabic Literature, Allahabad 1945, s. 152, 254, 403.
Mehmet Özşenel, Pakistan’da Hadis Çalışmaları (yüksek lisans tezi, 1992), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 39-40.
