HABBÂL

391’de (1000-1001) doğdu. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. İbn Hayyûn diye tanınan Mısır kadısı Muhammed b. Nu‘man el-Kayrevânî’nin mevlâsı olduğu için Nu‘mânî, kitap ticareti yaptığı için Kütübî nisbeleriyle anılmıştır. Kendisine “kürkçü” anlamına gelen Ferrâ’ ve “iplikçi” anlamındaki Habbâl lakaplarının niçin verildiği bilinmemektedir.

Zehebî onun hocalarını zikrettikten sonra ilim tahsili için seyahat etmediğini, ancak herhalde hac maksadıyla Mekke’ye gittiğini, burada bazı âlimlerle görüştüğünü belirtmiştir (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 496, 498). İbn Tağrîberdî ise birçok ilmi tahsil ettiğini ve bu sebeple bazı ülkeleri dolaştığını kaydetmiştir (en-Nücûmü’z-zâhire, V, 129). 300’den fazla hocadan faydalandığı (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 498) göz önünde bulundurulduğunda tahsilini ilerletmek için seyahate çıkmış olması ihtimali kuvvet kazanmakta, bu görüşü benimseyen Selâhaddin el-Müneccid de o dönemde hadis ilminin yurdu sayılan Irak’a gitmiş olabileceğini ileri sürmektedir.

Habbâl başta Abdülganî el-Ezdî olmak üzere Ahmed b. Abdülazîz b. Sersâl ile Ebû Sa‘d el-Mâlinî, Ebû Nasr es-Siczî, Münîr b. Ahmed el-Haşşâb ve Muhammed b. Fazl b. Nazîf gibi âlimlerden hadis öğrendi. Kendisinden de İbn Mâkûlâ, Muhammed b. Fütûh el-Humeydî, Atâ b. Hibetullah el-İhmîmî ve Mâristan kadısı diye tanınan Ebû Bekir Muhammed b. Abdülbâkī el-Bağdâdî rivayette bulundu. Hatîb el-Bağdâdî ve Ebû Ali es-Sadefî gibi âlimler ise ondan icâzet yoluyla hadis rivayet ettiler. Ancak Habbâl, icâzet yoluyla rivayet ederken söze “ahberenâ” (bize haber verdi) veya “haddesenâ” (bize rivayet etti) ifadeleriyle başlamayı uygun görmez, rivayete “ecâze lenâ fülânün” (bize filan kişi icâzet verdi) diye başlanmasını tavsiye ederdi.

İbn Mâkûlâ’nın sika kabul ettiği, İbnü’l-Kayserânî’nin de sika bir hadis hâfızı olduğunu belirttiği Habbâl, hayatının son yıllarında Bâtınîler (Benû Ubeyd) tarafından hadis rivayetinden ve icâzet vermekten menedildi; sürekli tehdit ve baskı altında tutuldu. Nitekim Ebû Ali es-Sadefî onu ziyaret etmek istediğinde kendisinden hiçbir şey okuyup dinlememek ve icâzet almamak şartıyla buna izin verildiğini, konuşmaya başladıklarında ise kötü niyetle gönderilmiş bir kişi olabileceği endişesiyle sorduğu soruları ilgisi olmayan cevaplarla geçiştirdiğini, kendisinin Endülüslü bir hacı adayı olduğunu açıklaması üzerine sözle icâzet verdiğini, fakat daha fazla konuşmak istemediğini belirtmiştir (bk. Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 497). Mâristan kadısı Ebû Bekir Muhammed b. Abdülbâkī 476’da (1083-84) kendisinden hadis dinlediğine göre yasaklamanın bu tarihten sonra olduğu anlaşılmaktadır. Kaynaklarda bu yasağın sebebi zikredilmemekle birlikte Ebû Ali es-Sadefî’ye ait rivayeti kaydeden Zehebî’nin, bu rivayetin hemen ardından devrin idarecilerine beddua ettiğine, onların sünneti öldürüp Râfizîliği ve sapıklığı ihya ettiklerini söylediğine, Habbâl’in devrinin de Râfizîliğin ve ashaba sövmenin yaygınlaştığı (İbn Tağrîberdî, V, 3) Müstansır-Billâh el-Fâtımî dönemi (1036-1094) olduğuna bakılırsa bunun temelinde siyasî sebeplerin ve mezhep taassubunun bulunduğu ortaya çıkar.

Geçimini kitapçılık yaparak sağladığı için pek çok değerli esere sahip olduğu belirtilen Habbâl, 6 Zilkade 482’de (10 Ocak 1090) Mısır’da vefat etti. Bu tarihin Şevval 482 (Aralık 1089) olduğu da ileri sürülmüştür.

Eserleri. Habbâl’in günümüze ulaşan tek eseri Cüzʾ fîhi vefeyâtü ḳavm mine’l-Mıṣriyyîn ve nefer sivâhüm min sene ḫams ve sebʿîn ve s̱elâs̱e miʾe adlı kitabıdır. Yıl esasına göre tertip edilen eserde 375-456 (985-1064) yılları arasında vefat eden 409 hadis âliminin -çok defa sadece vefat tarihleri belirtilerek- kısa biyografilerine yer verilmiştir. Eserin Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan (Mecmua, nr. 78; Umumi, nr. 3814, vr. 213^a-224^a) tek yazma nüshası Selâhaddin el-Müneccid tarafından neşredilmiş (MMMA, II/2 [Kahire 1376/1956], s. 292-338), ayrıca Ebû Abdullah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd eseri Vefeyâtü’l-Mıṣriyyîn adıyla yayımlamıştır (Riyad 1408/1988). Bazı müteahhir kaynaklarda (meselâ bk. Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 9) Habbâl’e nisbet edilen Vefeyâtü’ş-Şüyûḫ adlı kitabın da aynı eser olması muhtemeldir. Kaynaklarda Habbâl’in Süfyân b. Uyeyne’ye ait âlî hadisleri topladığı zikrediliyorsa da bu eserin günümüze ulaştığına dair bir bilgi yoktur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 341-342 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.