HARÎRÎZÂDE

İstanbul’da doğdu. Asıl adı Mehmed Kemâleddin olup Rifâî şeyhlerinden Seyyid Abdurrahman el-Harîrî’nin oğludur. Soyu, Rifâiyye tarikatının pîri Ahmed er-Rifâî’nin torunlarından ve tarikatın Harîriyye kolunun kurucusu Ebü’l-Hasan Ali el-Harîrî’ye (ö. 645/1248) ulaşır. Hayatı hakkında bilinenler, tasavvuf ve tarikatlar tarihine dair şimdiye kadar yazılmış en geniş eser olma niteliğini taşıyan Tibyânü vesâʾili’l-ḥaḳāʾiḳ adlı eserinde verdiği bilgilere dayanmaktadır.

İlk öğreniminden sonra rüşdiyeye devam eden Harîrîzâde özel olarak Arapça, mantık ve belâgat dersleri aldı. On yedi yaşında iken babası vefat edince bir süre ticaretle meşgul oldu. Ancak daha sonra tekrar ilme yönelerek Allâme Şâkir Efendi’nin Ṣaḥîḥ-i Buḫârî derslerine devam etti. 1869 yılında akrabalarını ziyaret için gittiği Halep’te dört ay kaldıktan sonra Şeyh Abdüllatif Buhârî ile birlikte İstanbul’a döndü ve onu evinde misafir ederek kendisinden Hanefî fıkhına dair bazı metinleri okudu, hadis dersleri aldı; ayrıca Şeyh Kāsım el-Mağribî’nin hadis derslerine devam etti.

Harîrîzâde, 1872 yılında İstanbul’a gelen son dönem Melâmîliğinin pîri Muhammed Nûrü’l-Arabî’yi Boyacıköyü’ndeki evinde misafir ederek kendisine intisap etti. Ondan Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Fuṣûṣü’l-ḥikem ve Risâletü’l-aḥadiyye’sini, İbnü’l-Fârız’ın et-Tâʾiyyetü’l-kübrâ’sını okudu ve hilâfetnâme aldı. 1873’te mürşidini ziyaret etmek için gittiği Üsküp’ten dönerken Selânik’e uğrayarak Şeyh Ali Rızâ Efendi ve Şeyh Edib Lutfi efendilerle görüştü. Ali Rızâ Efendi’den Ramazâniyye, Edib Lutfi Efendi’den de Sinâniyye hilâfetnâmesi aldı. Ertesi yıl Mısır’a giderek bir süre orada kaldı. 1875 yılında Edirne’ye gidip döndükten sonra bir daha İstanbul’dan ayrılmadı. Fâtih Kütüphanesi’nde kısa bir dönem süren hâfız-ı kütüblük görevi dışında resmî bir görevi bulunmayan Harîrîzâde, Hırkaişerif semtindeki evinde eser telifi ve irşadla meşgul oldu. Meşhur eseri Tibyânü vesâʾili’l-ḥaḳāʾiḳ’ı tamamladıktan üç yıl sonra 2 Zilkade 1299 (15 Eylül 1882) tarihinde vefat etti. Eyüp’teki Şeyh Hasib Efendi Rifâî Dergâhı hazîresine defnedildi.

Tasavvufun yaşandığı bir ortamda büyüyen ve on beş yaşında babasından Rifâiyye’nin Harîriyye ve Halvetiyye’nin Bekriyye kolu ile Hifniyye, Şeyh Abdüllatif Buhârî’den Kādiriyye, Şeyh Şerefeddin Edirnevî’den Sezâiyye icâzetlerini alan Harîrîzâde 200’e yakın tarikatın bazılarına rivayet yoluyla, bazılarına ise bizzat intisap ederek icâzet almıştır. Ancak onun asıl tasavvufî şahsiyetini belirleyen kişi, Melâmî pîri olmasının yanı sıra Bektaşîliğe de ruhen nisbeti bulunan Muhammed Nûrü’l-Arabî’dir. Osmanlı Müellifleri sahibi Bursalı Mehmed Tâhir Harîrîzâde’nin en tanınmış mürididir.

Eserleri. Harîrîzâde tasavvufa dair Arapça ve Türkçe kırka yakın eser telif etmiştir.

A) Arapça Eserleri. 1. Tibyânü vesâʾili’l-ḥaḳāʾiḳ fî beyâni selâsili’ṭ-ṭarâʾiḳ. 400’den fazla kaynak kullanarak telif ettiği üç büyük ciltten oluşan eser bir tarikatlar ansiklopedisi mahiyetinde olup tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Fâtih [İbrâhim Efendi], nr. 430-432).

2. Cevâhirü mülûki’l-ʿaliyye fî bevâhiri sülûki’ş-Şâẕeliyye (Süleymaniye Ktp., Şâzelî Tekkesi, nr. 57, müellif hattı). Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin hayatı ve Şâzeliyye tarikatının esaslarına dairdir.

3. Esrârü’l-maʿîn fî şerḥi esmâʾi’l-erbaʿîn (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3034).

4. Feyżü’l-muġnî min ḥadîs̱i men ṭalebenî (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898). Eserde ilâhî aşk ve muhabbetullah konuları incelenmiştir.

5. Żiyâʾü’l-bedr şerḥu Ḥizbi’l-baḥr (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2662). Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin Ḥizbü’l-baḥr adlı hizbinin şerhidir.

6. Ṣalâtü’l-itḥâf bi-Şerḥi Ṣalâti’s-Seḳḳāf (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 940, müellif hattı). Şeyh İbn Ebü’l-Hasan es-Sekkāf’ın okuduğu salâtüselâmın şerhidir.

7. Reşḥâtü’l-esnâ ʿalâ teveccühâti’l-esmâʾ (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 290). Sebʿu teveccühât ve cemʿu tevessülât adlı evrâdın şerhidir.

8. el-Mevridü’l-ḫâṣ bi’l-ḫavâṣ fî tefsîri sûreti’l-İḫlâṣ. Yakup Çiçek tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (İstanbul 1996).

9. Şerḥu beyti Mevlânâ Câmî (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898/4, müellif hattı). Abdurrahman-ı Câmî’nin, “Kâinatta her şey vehim veya hayal veya aynadaki akisler veya gölgelerdir” anlamındaki Arapça beytinin şerhidir.

10. Seyrü’l-esmâʾ ve sırrü’l-müsemmâ (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898/1, müellif hattı). Rifâiyye tarikatında uygulanan on iki esmânın şerhidir.

B) Türkçe Eserleri. 1. Fecrü’l-esmâ ve subhu’l-müsemmâ (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3159). Tasavvuftaki zikir usullerinden esmâ-i seb‘anın şerhidir.

2. Rûşen-i Dilnüvâz (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2753). Mahmûd-ı Şebüsterî’nin Gülşen-i Râz adlı eserinin şerhidir.

3. Fashu Dürri’l-ağlâ şerhu devri’l-a‘lâ (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 964). İbnü’l-Arabî’nin Devrü’l-aʿlâ adlı virdinin şerhidir.

4. Hakîkatü’t-tarîka (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898/4, müellif hattı). Abdülganî en-Nablusî’nin bir mektubunun bazı ilâvelerle birlikte tercümesidir.

5. Hadîkatü’l-hakîka (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898/2, müellif hattı). Fahreddin Irâkī’nin Farsça bir risâlesinin tercüme ve şerhidir.

6. İmdâd fi’l-mebde‘ ve’l-meâd (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2906). Hasan Sezâî Efendi’nin mebde ve meâdla alâkalı sözlerinin şerhidir.

7. İrfânü’l-âşıkīn alâ Burhâni’s-sâlikîn (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2706). Muhammed Nûrü’l-Arabî’nin Naẓarü’ṭ-ṭâlibîn burhanü’s-sâlikîn adlı eserinin tercümesidir.

8. Kenzü’l-feyz (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2631, müellif hattı). Tasavvufî ve itikadî konulara dairdir.

9. Medâr-ı Vâhidiyyet ve Merkez-i Ahadiyyet (Süleymaniye Ktp., Şâzelî Tekkesi, nr. 27/3; Tırnovalı, nr. 898/6). Seyrüsülûk makamlarının anlatıldığı bu risâle Osman Türer tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (EAÜİFD, sy. 9 [1990], s. 321-328).

10. Şerhu Evrâdi’l-üsbûiyye (İÜ Ktp., TY, nr. 263/1). İbnü’l-Arabî’ye ait evrâdın Muhammed Nûrü’l-Arabî tarafından yapılan Arapça şerhinin tercümesidir.

11. Fethu’l-esrâr Şerh-i Virdü’s-settâr (İstanbul 1287). Halvetiyye tarikatının pîr-i sânîsi Yahyâ-yı Şirvânî’nin Virdü’s-settâr adlı virdinin şerhidir.

12. Tarfetü’l-müstersile ale’t-tuhfeti’l-mürsele (Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 317). Seyyid Muhammed b. Fazlullah el-Burhanpûrî’nin et-Tuḥfetü’l-mürsele adlı eserinin tercüme ve şerhidir.

13. Mededü’l-Bekrî min seyyidi’l-Bekrî (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4680, müellif hattı). Şeyh Şemseddin Mustafa el-Bekrî’nin menkıbelerine dairdir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 16. cildinde, 192-193 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.