İBN EBÛ ZEMENÎN

Muharrem 324’te (Aralık 935) İlbîre’de (Elvira) dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda zilhicce ayında doğduğu kaydedilirse de talebesi İbnü’l-Hazzâ’nın kendisinden naklettiği ilk rivayet daha doğru olmalıdır. Endülüs’e yerleşen Gatafân kabilesinin kollarından Benî Mürre’ye mensuptur. İbn Beşküvâl (eṣ-Ṣıla, II, 458) aslen Tenesli (Cezayir), Kādî İyâz ise Adveli (Mağrib) ve Nefze kabilesinden olduğunu kaydeder (Tertîbü’l-medârik, IV, 672). İbn Ebû Zemenîn diye tanınmasının sebebini kendisinin de bilmediği rivayet edilmektedir. Klasik kaynakların birçoğunda bu şekilde tesbit edilen lakabı bazı yeni çalışmalarda İbn Ebû Zemeneyn şeklinde kaydedilmiştir (EI² [İng.], III, 694; DMBİ, II, 657). İlk öğrenimini babasından ve İlbîre ulemâsından gören İbn Ebû Zemenîn daha sonra Beccâne (Pechina) ve Kurtuba’da (Córdoba) tahsiline devam etti. Saîd b. Fahlûn’dan İbn Abdülhakem’in el-Muḫtaṣar’ını okudu. Ayrıca Vehb b. Meserre, İshak b. İbrâhim b. Meserre, İbnü’l-Cezzâr, Ahmed b. Saîd b. Hazm, İshak b. İbrâhim et-Tuleytılî, İbnü’ş-Şâme, Ebân b. Îsâ el-Gāfikī, Ahmed b. Mutarrif el-Ezdî gibi âlimlerden başta fıkıh ve hadis olmak üzere çeşitli konularda ders aldı. Tahsilini tamamlayıp İlbîre’ye dönen İbn Ebû Zemenîn’in bir süre sonra tekrar Kurtuba’ya gittiği ve burada ders verdiği anlaşılmaktadır.

İbn Ebû Zemenîn, Mâlikî fıkhı ve hadis yanında âlimler arasındaki fıkhî ihtilâflara da vâkıftı. Ayrıca tefsir, tarih, Arap dili ve edebiyatı gibi çeşitli ilim dallarında bilgi sahibiydi. Aralarında Ebû Amr ed-Dânî, Ebû İshak el-İlbîrî, Ebû Ömer İbnü’l-Hazzâ, Ebû Ömer İbn Sümayk, Hişâm b. Ömer b. Sivâr el-Fezârî, Ebü’l-Velîd İbnü’s-Saffâr, Ebû Amr İbnü’s-Sayrafî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Muhammed el-Kuley‘î gibi âlimlerin de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Zühd ve takvâ sahibi bir âlim olup yöneticilerden uzak bir hayat yaşayan İbn Ebû Zemenîn Rebîülâhir 399 (Aralık 1008) tarihinde İlbîre’de vefat etti.

Eserleri. 1. Münteḫabü’l-aḥkâm (el-Münteḫab fi’l-aḥkâm). Mâlikî mezhebinde yargılama hukukuna dair kaleme alınan ilk eserlerden biri olup daha sonra yazılan birçok esere kaynaklık etmesi, günümüze ulaşmamış birçok kitaptan nakillerde bulunması, döneminin iktisadî ve içtimaî hayatı hakkında bilgi vermesi açısından büyük öneme sahiptir. Fuat Sezgin, çeşitli yazma nüshaları bulunan (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 1730/D; Cezayir, el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1368; ayrıca bk. Sezgin, I, 46) eserin basıldığını (Cezayir 1308) haber veriyorsa da (a.g.e., a.y.) yapılan araştırmada böyle bir baskının mevcudiyetine rastlanmamıştır (Ḳudvetü’l-ġāzî, neşredenin girişi, s. 82-83).

2. Ḳudvetü’l-ġāzî. Cihadın fazilet ve ahkâmına dair olup Madrid’de Bibliotheca National’de kayıtlı nüshası (nr. 5349) esas alınarak Âişe es-Süleymânî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1989).

3. Muḫtaṣaru Tefsîri İbn Sellâm (Tefsîrü’l-Ḳurʾân). Fas Hizânetü’l-Karaviyyîn’de (nr. 34) ve British Museum’da (nr. 820, Add. 19490) kayıtlı iki nüshası vardır.

4. Uṣûlü’s-sünne. Ehl-i sünnet akaidiyle ilgili bir risâle olup bilinen tek nüshası (TSMK, Revan Köşkü, nr. 510/2, vr. 26^a-46^a) Abdullah b. Muhammed Abdürrahîm b. Hüseyin el-Buhârî tarafından Riyâżü’l-cenne bi-taḫrîci Uṣûli’s-sünne adıyla yayımlanmıştır (Medine 1415).

5. el-Muġrib fi’ḫtiṣâri’l-Müdevvene. Bazı kaynaklarda el-Muḳarrib olarak geçen eser el-Müdevvenetü’l-kübrâ’nın en önemli muhtasarı ve aynı zamanda zor anlaşılan yerlerinin şerhi olup Fas Hizânetü’l-Karaviyyîn’de bir nüshası bulunduğu kaydedilmektedir (a.g.e., neşredenin girişi, s. 85).

İbn Ebû Zemenîn’in kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Müheẕẕeb (İbn Müzeyn’in el-Muvaṭṭaʾ şerhinin muhtasarıdır), el-Müştemil fî ʿilmi’l-ves̱âʾiḳ, Ḥayâtü’l-ḳulûb, Ünsü’l-mürîdîn, el-Mevâʿiẓü’l-manẓûme (en-Neṣâʾiḥu’l-manẓûme), Âdâbü’l-İslâm, Münteḫabü’d-duʿâʾ. İbn Ebû Zemenîn’in daha çok zühd ve hikmet konusunda yazdığı bazı şiirleri biyografik kaynaklarda yer almaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 449 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.