İBN HAMEVEYH, Tâceddin

14 Şevval 566’da (20 Haziran 1171; farklı rivayetlere göre Muharrem 561 [Kasım 1165] veya 14 Şevval 572’de [15 Nisan 1177]) Dımaşk’ta doğdu. Eyyûbîler zamanında önemli görevlerde bulunmuş Serahs asıllı bir sûfî ve fukaha ailesi olan Benî Hameviyye’ye mensuptur. İlk Suriye şeyhüşşüyûhu İmâdüddin Ömer b. Ali’nin soyundan gelmektedir. İlk tahsilini memleketinde yaptı; Fahrünnisâ Şühde el-Kâtibe’den ve Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’den hadis dinledi. Dımaşk’ta babası Ebü’l-Feth Ömer Şeyhüşşüyûh, amcası Ebû Saîd Abdülvâhid, Ebü’l-Meâlî Mes‘ûd en-Nîsâbûrî, Ebû Ali Muhammed el-Cevvânî, Ebü’l-Ferec Yahyâ b. Muhammed es-Sekafî, Ebû Muhammed Abdurrahman el-Hırakī, Ebû Abdullah Muhammed b. Fencedeyhî gibi âlimlerden ders aldı. Özellikle tarih alanındaki çalışmalarıyla ünlüdür.

İbn Hameveyh 593 (1197) yılında Dımaşk’tan ayrıldı. Kudüs’teki mukaddes yerleri ziyaret ettikten sonra Mısır’a gitti ve İskenderiye’den deniz yoluyla Merakeş’e geçti. Mağrib’de kaldığı ilk yıl Muvahhidler’den Ya‘kūb el-Mansûr’un yanında kabul gördü ve bu hükümdarın hayatını ve dönemindeki olayları anlatan ʿAṭfü’ẕ-ẕeyl fi’t-târîḫ adlı eserini kaleme aldı. Ertesi yıl onun ölümü üzerine oğlu Muhammed en-Nâsır’ın himayesine girdi ve ülkede altı yıl daha kalarak çeşitli âlimlerden ders aldı. Görüşüp istifade ettiği âlimlerin en önde geleni Gırnata (Granada) Kadısı Hâfız Ebû Muhammed Abdullah b. Süleyman el-Ensârî’dir. Ensârî ona 597’de (1201) hadis dersleri verdi; Hâfız Ebû İshak İbn Kurkūl’den rivayette bulundu ve ayrıca Mağribli âlimlerin eserlerinden bazı bölümler okuttu. İbn Hameveyh’in buradaki hocaları arasında İbn Beşküvâl, İbn Hubeyş, İbn Hamîd el-Mürsî en-Nahvî, Ebû Yezîd es-Süheylî, fakih İbn Ebû Temîm ve Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ca‘fer el-Hazrecî es-Sebtî de bulunmaktadır. 600 (1204) yılında Mağrib’den ayrılarak Mısır yoluyla tekrar Dımaşk’a dönen İbn Hameveyh 604’te (1208) hacca gitti. Ağabeyi Sadreddin İbn Hameveyh’in 617 (1220) yılında ölümü üzerine şeyhüşşüyûh tayin edildi ve 6 (veya 15-16) Safer 642 (14 [veya 23-24] Temmuz 1244) tarihinde Dımaşk’ta vefatına kadar Sümeysâtiyye Hankahı şeyhliği makamında kaldı. Bâbünnasr denilen yerdeki sûfîler mezarlığına defnedildi. Ebû Şâme el-Makdisî, kendisinin de katıldığı cenaze namazında çok büyük bir kalabalığın hazır bulunduğunu söyler (eẕ-Ẕeyl ʿale’r-Ravżateyn, s. 174). Fıkıh, hadis, tarih, edebiyat, tıp, geometri gibi birçok dalda ilim sahibi ve aynı zamanda iyi bir şair olan İbn Hameveyh’in müttaki, alçak gönüllü, vakur bir kişi olduğu kaydedilmektedir.

Eserleri. 1. ʿAṭfü’ẕ-ẕeyl fi’t-târîḫ. Ya‘kūb el-Mansûr’un hayatını ve döneminde meydana gelen olayları konu alan bu eserin (Makkarî, III, 110; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 102) herhangi bir nüshasına henüz rastlanmamıştır. İbn Hallikân’ın 668 yılı sonlarında (1270) Dımaşk’ta müellif hattıyla gördüğünü söylediği cüz (Vefeyât, VII, 5) bu eser olmalıdır.

2. er-Riḥletü’l-Maġribiyye. Müellifin Mağrib’de kaldığı yıllar hakkındadır (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 551). Ahmed b. Muhammed el-Makkarî’nin pek çok nakilde bulunduğu eser, özellikle Ya‘kūb el-Mansûr’un, 582’de (1186) Şam’dan gelerek Trablus’tan Tunus’a kadar savaş ateşi tutuşturan Eyyûbî memlüklerinden Şerefeddin Karakuş kumandasındaki çoğunluğunu Oğuz Türkleri’nin oluşturduğu askerî birliği Merakeş dışında bir yere iskân edip maaşa bağlamasıyla ilgili haberleri verdiği için tarihî değer taşır. Aynı zamanda ʿAṭfü’ẕ-ẕeyl fi’t-târîḫ gibi yine Ya‘kūb el-Mansûr’un hayatı ve kişiliği hakkında birinci derecede bir kaynaktır.

3. es-Siyâsetü’l-mülûkiyye. İbn Hameveyh’in günümüze ulaşan tek eseri olup Eyyûbî Hükümdarı I. el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddin Muhammed adına kaleme alınmıştır. 895’te (1490) II. Bayezid için istinsah edilen seksen yedi varaklık tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (III. Ahmed, nr. 1116).

4. Kitâbü Uṣûli’l-eşyâʾ. Muhtemelen felsefeye dair olan bu eserin sekiz cilt olduğu kaydedilir (Makkarî, III, 101; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 461).

5. el-Mesâlik ve’l-memâlik. Adından bir coğrafya kitabı olduğu anlaşılmaktadır (Makkarî, III, 110).

6. el-Emâlî. Müellifin manzum-mensur edebî parçalarını ihtiva etmektedir (a.g.e., a.y.).

7. et-Teḫârîc. Muhtemelen hadis tahrîclerinden ibaret olan bir cüzdür (a.g.e., a.y.; İbnü’l-İmâd, V, 214).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 23-24 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.