İBN HAMMÂDÛŞ

1107’de (1696) Cezayir’de doğdu. Babası debbağ esnafındandı. Çocukluğu siyasî açıdan oldukça karışık bir dönemde geçti. Tahsilini tamamladıktan sonra bir süre debbağlık yaptı ve ticaretle uğraştı. Vehrân’ın İspanyollar’ın eline geçtiğine, Cezayir’deki iç kargaşalara, Tıtvân’da Rifli Ahmed Paşa’nın Filâlîler’den Sultan Mevlây Abdullah’a karşı isyanına (1156/1743) şahit oldu. Cezayir Ocağı’nda bazı Osmanlı yöneticilerini tanıdı. Bütün Mağrib ve Cezayir’i gezdi. Mağrib’de Ahmed b. Muhammed el-Verzezî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî, Ahmed es-Serâirî ve Ahmed b. Mübârek es-Sicilmâsî’den, Tunus’ta Muhammed ez-Zeytûne et-Tûnisî’den ilim tahsil etti. 1130’da (1718) hacca gitti. 1156 (1743) yılında tekrar Mağrib’i dolaştı. 1161’de (1748) Mısır’ın Reşîd şehrine, oradan ikinci defa hacca gitti. Medine’de bir süre ikamet ederek eser yazmakla meşgul oldu. Cezayir’e döndükten sonra da eser yazmayı sürdüren İbn Hammâdûş 1195’te (1781) vefat etti.

Eserleri. 1. Lisânü’l-maḳāl fi’n-nebeʾ ʿani’n-neseb ve’l-ḥaseb ve’l-ḥâl (Riḥle). İbn Hammâdûş’un seyahatlerini hâtırat ve günlük şeklinde anlattığı eser müellifin Mağrib’e gittiği 1156’da (1743) başlar. Eserin bu tarihten önceki dönemlere ait kısmı günümüze ulaşmamıştır. Sade bir dille yazılmış olan eser XVIII. yüzyıl Cezayir, Tunus ve Mağrib tarihi açısından önemlidir. Osmanlı yönetimine bağlı paşaların durumu, Danimarka Sulhu (1159/1746), ulemâ, Türkler ve Acemler hakkında mâlûmatla nesep bilgilerinin yanı sıra Cezayir ve Mağrib’deki âdet ve gelenekler hakkında orijinal bilgiler ihtiva eden eser Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah tarafından neşredilmiştir (Cezayir 1983).

2. Keşfü’r-rumûz fî beyâni aʿşâb. Alfabetik olarak düzenlenmiş bir tıp sözlüğü olup 987 madde içerir. İbn Hammâdûş’un Medine’de iken yazdığı eser tıbba dair dört ciltlik el-Cevherü’l-meknûn min baḥri’l-ḳānûn’unun son cildidir. Eserin diğer ciltleri günümüze ulaşmamıştır. Eserde ilâçların nitelikleri ve tasnifi, bitki adlarıyla sağlığa yararlı diğer maddeler hakkında bilgi verilmiş, bitkilerin mahallî lehçelerdeki adları da yazılmıştır. Müellif İbn Sînâ, Dâvûd-i Antâkî, İbnü’l-Baytâr el-Antâkî ve eski Yunanlı hekimlerin eserlerinden de faydalanmıştır. Lucien le Clerck’ın Fransızca’ya tercüme ettiği eserin (Kachef er-Romoz, un traité de matière médicale arabe d’Abderrazzaq ed-Djezciry, Paris 1874) metni daha sonra Ahmed b. Murâdî et-Türkî tarafından yayımlanmıştır (Cezayir 1903). G. Colin eser ve müellif üzerine Cezayir Üniversitesi’nde bir doktora tezi hazırlamıştır (A étudie la médecine d’Ibn Hamādūs dans se thèse: Abderrezzâq el-Jezâïrî: Un médecin arabe du XII^e siècle de l’hégire, Montpellier 1905).

3. Taʿdîlü’l-mizâc bi-sebebi ḳavânîni’l-ʿilâc. Cinsel hastalıkların tedavisine dairdir (Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Târîḫu’l-Cezâʾiri’s̱-s̱eḳāfî, II, 451; ayrıca müellifin yazma halindeki küçük risâleleri için bk. a.g.e., II, 443-444; a.mlf., Ebḥâs̱ ve ârâʾ fî târîḫi’l-Cezâʾir, I, 226-227).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 26-27 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.