İBNÜ’l-MÜNZİR el-BAYTÂR

Mısır Memlük sultanlarından el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’un mîrâhuru ve başbaytarıdır (sâhibü’l-hayl). Hayatı hakkında bilgi bulunmamakta, sadece 709’da (1309) doğup 741’de (1340) öldüğü ve babası Bedreddin’in de bir baytar olduğu bilinmektedir (Sarton, III/1, s. 828).

Kâmilü’ṣ-ṣınâʿateyn fi’l-bayṭara ve’z-zerṭaḳa (Kâşifü hemmi’l-veyl fî maʿrifeti emrâżi’l-ḫayl), el-Melikü’n-Nâsır Muhammed adına yazıldığı için Kitâbü’n-Nâṣırî diye meşhur olmuştur. İbnü’l-Münzir’in bu kitabı daha önceki eserlerden derlediği, bunu yaparken de büyük ölçüde III (IX) veya IV. (X.) yüzyılda yaşamış İbn Ahî Hizâm (İbn Ebû Hazzâm [?]) adlı bir şahsın Kâmilü’ṣ-ṣınâʿateyn (el-bayṭara ve’z-zerṭaḳa) adlı çalışmasından faydalandığı ve eserin ikinci adının zaman içerisinde müstensihler tarafından verildiği ileri sürülmektedir (EI² [İng.], III, 890). O döneme kadar atlar hakkında yazılmış en düzenli ve en geniş kapsamlı eser olan kitap, daha sonra bu konuda Avrupa’da kaleme alınan benzerlerine de kaynaklık etmiştir. Yazar faydalandığı ilim adamlarının adlarını verirken Hermes, Hipokrat, Aristo ve Câlînûs’u bu ilmin mütekaddimîninden İbn Ahî Hizâm ile çağdaşı Ya‘kūb b. İshak el-Kindî’yi de müteahhirîninden gösterir.

Kâmilü’ṣ-ṣınâʿateyn çeşitli alt başlıklar taşıyan on bölümden (makale) meydana gelmiştir. Cihadla ilgili âyetler, atlar hakkındaki hadisler ve Arap şiirinden bazı örneklerle başlayan eser ardından atların bedenî yapıları, huyları, soyları gibi tanıtıcı bilgilere ve at hastalıkları ile bunların tedavilerine geçer. Verdiği bilgiler arasında Mısır, Bizans, Hindistan, Avrupa ve Mağrib başta olmak üzere çeşitli bölgelerde atlara vurulan damgaların motifleri birer tarihî belge niteliğindedir (görüntü için bk. DİA, V, 280). İnek, koyun gibi diğer evcil hayvanlardan da söz eden kitapta at hastalıkları açıklanırken belirtileri, sebepleri, tedavi yolları ve korunma usulleri ele alınır, hastalıklarla hava durumu ve mevsimler arasındaki ilişkiye dikkat çekilir. Eser ayrıca çevre eğitimine ve çevrenin hastalığın yayılmasındaki tesirine işaret etmesi, koruyucu hekimliğin esaslarını açıklaması ve gerekli at gıdalarını hazırlama hususunda tariflerde bulunması bakımlarından dönemindeki Batılı ilim adamlarını çok aşmıştır. Hayvanların zehirlenmesi konusunu da işleyen müellif zehirlenme sebeplerini, tedavi ve koruma yollarını gösterir. Müellifin 722’de (1322) kendi hattıyla Sultan Muhammed b. Kalavun’un kütüphanesi için yazdığı 151 varaklık nüsha Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir (III. Ahmed, nr. 1956; Türkiye ve dünya kütüphanelerindeki diğer nüshalar için bk. Kâşifü hemmi’l-veyl, neşredenin girişi, s. 17-19; Kâmilü’ṣ-ṣınâʿateyn, neşredenin girişi, I, 65-67).

Kitabın at hastalıklarının tedavisiyle ilgili altı, yedi, sekiz ve dokuzuncu bölümleri, 1090 (1679) yılında Muhammed b. Çerkez tarafından Baytarnâme adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3575). A. Perron, eseri diğer bazı kitaplardan yaptığı alıntılarla birlikte Fransızca’ya çevirip geniş bir mukaddime ile birlikte üç cilt halinde yayımlamıştır (Le Nâcéri: La perfection des deux arts ou traité complet d’hippologie et d’hippiatrie arabes, Paris 1852-1860). Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, “Das Pferd bei den Arabern” başlıklı çalışmasında (Denkschriften der Kaiserliche Akademie der Wissenschaften zu Wien, VI [1855-1856]) Perron’un mukaddimesini tenkit etmiş, Reinhard Froehner de tercüme açısından Arapça’sının yetersizliğini ve meslek bilgisinin eksikliğini (“Das Nacerische Buch”, Archiv für Tierheilkunde, sy. 60 [1929], s. 362-375; Die Tierheilkunde des Abu Bekr İbn Bedr, Leipzig 1931; ISIS, sy. 20, s. 523) ağır bir dille eleştirmiştir. Abdurrahman ed-Dekkāk, kitabın ilk dört makalesini Fransızca tercümeleriyle birlikte (bk. bibl.), Abdurrahman İbrîk de eserin tamamını iki cilt halinde (bk. bibl.) yayımlamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 157-158 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.