İBNÜ’l-MURTAZÂ

764 (1363) yılında San‘a’nın güneyinde yer alan Zemâr’da doğdu. Baba tarafından soyu Yemen’de Zeydîliği kuran Hâdî-İlelhak Yahyâ b. Hüseyin’e ulaşır. Küçük yaşta anne ve babasını kaybettiğinden ablasının yanında büyüdü. Ağabeyi Hâdî b. Yahyâ, Kadı Yahyâ b. Muhammed el-Medhacî, Kadı Ali b. Abdullah b. Ebü’l-Hayr ve İbnü’n-Nessâc’dan İslâmî ilimleri tahsil etti. Öğrenimini tamamladıktan sonra kısa zamanda Zeydiyye’nin önemli âlimlerinden biri oldu. 793’te (1391) Zeydiyye imamı Nâsır-Lidînillâh’ın ölümü üzerine aynı yılın şevval ayında San‘a’da Zeydiyye âlimlerince Mehdî-Lidînillâh unvanıyla imam seçildi. Öte yandan Sa‘de şehrinin hâkimiyetini elinde bulunduran Abdullah b. Hasan ed-Devvârî’nin ölen imamın oğlu Mansûr Ali b. Selâhaddin’e biat ettiğini haber alınca taraftarlarıyla birlikte San‘a’nın güneyindeki Beytibevs’e gitti. Şehrin kalesinde Mansûr Ali ile giriştiği savaşta iki tarafın da kayıp vermesi üzerine San‘a’ya dönülüp imâmet meselesinin âlimlerin hakemliğiyle çözümlenmesi konusunda anlaşmaya varıldı. Ancak Mansûr Ali bu anlaşmaya uymadığından İbnü’l-Murtazâ taraftar toplayıp onunla tekrar savaşmaya mecbur kaldı, yenilgiye uğrayınca da 794 (1392) yılında San‘a’da hapse atıldı. Yedi yıl süren hapis hayatı boyunca ilimle meşgul oldu ve el-Ezhâr adlı eserini yazdı. Taraftarlarının yardımıyla hapisten kurtulan İbnü’l-Murtazâ imâmet iddiasını bir süre erteledi. Daha sonra imâmetini ilân edenlerden biri olan ve kendisine birlikte hareket etmeyi teklif eden Hâdî-İlelhak Ali b. Müeyyed ile birleşerek Sa‘de’ye girdi. Halkın kendisine yardım etmekten çekindiğini görünce imâmet davasından tamamen vazgeçti ve Mehdî-Lidînillâh unvanını da bıraktı. 816 (1413) yılında Sülâ’dan ayrılarak Misver’e gitti, orada evlendi. Ardından Laa ve Zafâr şehirlerinde ikamet etti. Buralarda çeşitli eserler yazdı. 840 yılı Şevval ayında (Nisan 1437) Zafâr’da vebadan öldü. Kabri zamanla ziyaretgâh haline gelmiştir.

Zeydiyye âlimlerince “en büyük imam” diye anılan İbnü’l-Murtazâ, kelâm ve fıkıh ilimlerinde mezhebin otoritelerinden biri olarak kabul edilir. Ona göre Allah’ın varlığına ancak istidlâl yoluyla ulaşılır. Buna dair en güçlü delil cevâhir ve a‘râz esasına dayanan hudûs delilidir. Allah’ın birliği zâtından başka bütün kadîmleri nefyetmek suretiyle gerçekleşir. Buna zâtına nisbet edilen sıfât-ı meânî de dahildir. Cismin kendisi gibi bir cisim icat edemeyişi tabiatçı fikirleri geçersiz kılar. Allah’a kelâm sıfatının nisbet edilmesi zâtının dışındaki bir yerde harf ve ses yaratması mânasına gelir. Nübüvveti kanıtlayan yegâne delil, ilâhî bir fiil olup insanlar tarafından benzerinin meydana getirilmesi mümkün olmayan mûcizedir. Sâlih kullardan kerametin sâdır olması mümkündür. İnsanlar kendilerine ait fiilleri hür iradeleriyle işlerler. Bu fiilleri Allah’ın yarattığını söyleyen Cebriyye mensuplarını ölümle cezalandırmak had yerine geçer. Şefaat herhangi bir azabı ortadan kaldırmaz. Hilâfet nasla sabit olur. Hz. Ali ve belli bir çizgi takip eden neslinin dışında herhangi birinin halifeliği için nas gelmemiş, Sakīfe gününde Ebû Bekir’in hilâfeti için icmâ hâsıl olmamıştır. Halifelerin ictihadda bulunması şart olmakla birlikte onlar mâsum değildir. Halifeye karşı isyan eden kâfir değil fâsık sayılır. Emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker görevi gerektiğinde kuvvet kullanılarak yerine getirilmelidir. Bu ise nakil yoluyla sabittir (el-Ḳalâʾid, s. 73-80). Ümmetin yetmiş üç fırkaya ayrılacağına dair rivayet âlimlerce makbul sayılmış olup bu rivayette işaret edilen fırka-i nâciye Zeydiyye’dir. Genel çerçeve bakımından itikadî konularda Mu‘tezile’nin görüşlerini benimseyen İbnü’l-Murtazâ hilâfet meselesinde bu mezhepten ayrılır.

Eserleri. A) Kelâm. 1. el-Ḳalâʾid fî taṣḥîḥi’l-ʿaḳāʾid. Temel itikadî meselelere dair kısa bilgiler ihtiva eder. Kısmen aklî ve naklî delillere de yer verilen eseri Albert Nasrî Nâdir yayımlamıştır (Beyrut 1985). Kitap müellifi tarafından ed-Dürerü’l-ferâʾid adıyla şerhedilmiştir (yazma nüshaları için bk. Habeşî, s. 640).

2. el-Milel ve’n-niḥal (nşr. Albert Nasrî Nâdir, el-Ḳalâʾid ile birlikte, Beyrut 1985). Müellifince el-Münye ve’l-emel fî şerḥi’l-Milel ve’n-niḥal adıyla genişletilmiş ve Muhammed Cevâd Meşkûr tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1399/1979). Bu kitabın “Ẕikrü’l-Muʿtezile” adlı bölümünü Sir Thomas Walker Arnold aynı adla yayımlamıştır (Leipzig 1902). Mu‘tezile âlimlerinin on iki tabaka halinde anlatıldığı esere Mu‘tezile’nin adl ve tevhid görüşünü benimseyen İmâmiyye âlimleri, Abbâsî halifeleri, meşhur mutasavvıflarla fakih, şair, nahivci ve hadisçilere dair bir bölüm eklenmiş ve kitap Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile adıyla Susanna Diwald-Wilzer tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1380/1961).

3. Nüketü’l-fevâʾid fî maʿrifeti’l-meliki’l-vâḥid (a.g.e., a.y.). Ġurerü’l-ḳalâʾid fî nüketi’l-fevâʾid adıyla müellifi tarafından genişletilmiştir.

4. Riyâżetü’l-efhâm fî laṭîfi’l-kelâm. İbnü’l-Murtazâ’ya ait el-Baḥrü’z-zeḫḫâr içinde neşredilmiştir (Beyrut, ts. [Müessesetü’r-risâle]). Müellif bu eserini de Dâmiġu’l-evhâm şerḥu Riyâżeti’l-efhâm adıyla şerhetmiştir.

B) Fıkıh ve Usulü. 1. Miʿyârü’l-ʿuḳūl fî ʿilmi’l-uṣûl. Süleymaniye Kütüphanesi’nde yazma nüshaları bulunan eser (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 338; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 456) el-Baḥrü’z-zeḫḫâr içinde yayımlanmış ve müellifi tarafından Minhâcü’l-vüṣûl adıyla şerhedilmiştir (Şevkânî, I, 123).

2. el-İntiḳād li’l-âyâti’l-muʿtebere fi’l-ictihâd. el-Baḥrü’z-zeḫḫâr içinde neşredilmiş, müellifince el-Müstecâd fî şerḥi’l-İntiḳād adıyla genişletilmiştir (Habeşî, s. 645).

3. ʿUyûnü’l-ezhâr fî fıḳhi’l-eʾimmeti’l-eṭhâr (el-Ezhâr). Zeydiyye’nin en güvenilir fıkıh metinlerinden biri olarak kabul edilen eser İmam Yahyâ b. Hamza’ya ait el-İntiṣâr’dan faydalanılarak hazırlanmıştır. Şeyh Sâdık Mûsâ tarafından geniş dipnotları eklenerek yayımlanan kitabı (Beyrut 1975) bizzat müellif el-Ġays̱ü’l-midrâr adıyla şerhetmiştir (Şevkânî, I, 123). ʿUyûnü’l-ezhâr’a çeşitli âlimlerce şerhler yazılmış olup Ali b. Muhammed en-Necrî’nin el-Envâr ve cilâʾü’l-es̱mâr’ı, Muhammed b. Ahmed b. Abdülbâis’in Cilâʾü’l-ebṣâr’ı (Kahire 1357-1358), Ali b. Muhammed’in ʿUḳūdü’l-es̱mâr’ı ve Hasan b. Ahmed el-Celâl’in Ḍavʾü’n-nehâri’l-müşriḳ ʿalâ ṣafaḥâti’l-Ezhâr’ı bunlardan bazılarıdır. Eserin bu şerhleri üzerine de çeşitli hâşiyeler kaleme alınmıştır (Habeşî, s. 635-636).

4. el-Baḥrü’z-zeḫḫâr el-câmiʿ li-meẕâhibi ʿulemâʾi’l-emṣâr. İbnü’l-Murtazâ’nın Yemen âlimleri arasında meşhur olan fıkıh metni olup el-Ezhâr’ın genişletilmiş şeklidir. Müellife ait el-Milel ve’n-niḥal, el-Ḳalâʾid fî taṣḥîḥi’l-ʿaḳāʾid, Riyâżetü’l-efhâm, Miʿyârü’l-ʿuḳūl, el-Cevâhir ve’d-dürer, el-İntiḳād li’l-âyâti’l-muʿtebere fi’l-ictihâd gibi risâlelerden oluşan geniş bir mukaddimesi de bulunan eserin (Habeşî, s. 645-646) tam adı el-Baḥrü’z-zeḫḫâr el-câmiʿ li-meẕâhibi ʿulemâʾi’l-emṣâr fi’l-iʿtiḳādâti’d-dîniyye ve’l-leṭâʾifi’l-kelâmiyye ve’l-ḳavâʿidi’l-uṣûliyye ve’s-sîreti’n-nebeviyye ve’l-aḥkâmi’l-fıḳhiyye ve’l-mesâʾili’l-farażiyye ve’l-muḥarremâti’l-ḳalbiyye olup fıkıhla ilgili ana metni beş cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire 1366-1368/1947-1949; San‘a 1409/1988). Bundan dolayı kısaca el-Baḥrü’z-zeḫḫâr diye anılan iki ayrı eser meydana gelmiş bulunmaktadır.

5. Ġāyâtü’l-efkâr ve nihâyâtü’l-enẓâr el-muhîṭe bi-ʿacâʾibi’l-Baḥri’z-zeḫḫâr. el-Baḥrü’z-zeḫḫâr’ın mukaddimesinin şerhi mahiyetinde olup el-Münye ve’l-emel, ed-Dürerü’l-ferâʾid, Dâmiġu’l-evhâm, Minhâcü’l-vüṣûl, Yevâḳītü’s-siyer, el-Müstecâd, ʿİmâdü’l-İslâm, er-Ravżatü’n-nażîre ve S̱emerâtü’l-ekmâm adlı eserlerden meydana gelen bir mecmuadır (a.g.e., s. 643).

İbnü’l-Murtazâ’nın önemli sayılan diğer eserleri de şunlardır: el-Cevâhir ve’d-dürer min sîreti seyyidi’l-beşer (siyerin yanı sıra Zeydiyye imamları ile Emevî ve Abbâsî halifelerine dair bilgi ihtiva etmekte olup müellif tarafından Yevâḳītü’s-siyer adıyla şerhedilmiştir); Tuḥfetü’l-ekyâs fî şerḥi taʿyîni ḫulefâʾi Âli Ümeyye ve Beni’l-ʿAbbâs; Selvetü’l-evliyâʾ fî maʿrifeti sîreti’l-enbiyâʾ; Tekmiletü’l-aḥkâm ve’t-taṣfiye min bevâṭıni’l-âs̱âm (el-Baḥrü’z-zeḫḫâr içinde [V, 484-520], eser müellifince S̱emerâtü’l-ekmâm şerḥu Tekmileti’l-aḥkâm adıyla şerhedilmiştir); et-Tâcü’l-mükellel bi-cevâhiri’l-âdâb el-kâşif li-ġavâmiżi’l-Mufaṣṣal (Zemahşerî’ye ait eserin şerhidir; eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için bk. Habeşî, s. 635-647). Muhammed Muhammed el-Hâc Hasan el-Kemâlî el-İmâmü’l-mehdî Aḥmed b. Yaḥyâ el-Murtażâ ve es̱eruhû fi’l-fikri’l-İslâmî adıyla bir çalışma yapmıştır (San‘a 1991).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 141-143 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.