İNAN, Abdülkadir

29 Kasım 1889’da Başkırdistan’ın Pirme vilâyetine bağlı Ekaterinburg’un (Sverdlov) Şigay köyünde dünyaya geldi. Asıl adı Fethulkadîr’dir. İlk öğrenimini Âlimcan Barudî’nin Şigay’da açtığı Usûl-i Cedîd Mektebi’nde yaptı. Bir süre Çilebinsk’teki Ahund Hekim Hazret Medresesi’ne devam etti. Ayrıca Rus-Başkırt Mektebi’nde görevli bir öğretmenden Rusça ve matematik dersleri aldı. Rus okullarına gitmesine babasının razı olmaması üzerine Troiski şehrindeki yeni usul eğitim veren Resûliye Medresesi’ne kaydoldu. Bu yıllarda Rus üniversitelerinde okuyabilmek için bir yandan da Rusça’sını ilerletmeye çalıştı. 1914’te yüksek öğretmen okulundan mezun oldu. 1915’te müderris unvan ve diplomasını aldıktan sonra çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı. 1917’de Başkırdistan Sovyeti başkanlığına ve Zeki Velidi’nin (Togan) önderliğinde kurulan Başkırdistan hükümetine bağlı Çilebinsk Halk Komitesi üyeliğine getirildi. 18 Haziran 1917’de Başkırt gazetesini çıkarmaya başladı. Aynı yılın 5-9 Aralık günlerinde Moskova’da toplanan Sovyetler Kongresi’ne Başkırdistan delegesi olarak katıldı. Başkırt Maarif Vekâleti İlmî Heyeti’ne başüye tayin edildi. 1919’da Ufa’da Başkırdistan Tarih ve Etnografyasını Öğrenme Derneği’ni kurdu ve başkanlığını yaptı.

Bolşevikler 1920 yılından itibaren Başkırtlar’a baskı uygulamaya başlayınca diğer Başkırt ileri gelenleriyle birlikte Türkistan’a giderek Türkistan Basmacı Hareketi’ne katıldı. Buradan Taşkent’e geçip Kazak-Kırgız ortaokullarında Abdülkadir Cılkıbay (Yılkıbay) adıyla müdürlük ve öğretmenlik yaptı. Zeki Velidi ile birlikte Türkistan Millî Birlik Komitesi adına Rusya’da Türkler’in yaşadığı çeşitli bölgelerde dolaştı. İran, Afganistan, Hindistan, Paris ve Berlin’de çalışmalarını sürdürüp 20 Mayıs 1925’te İstanbul’a gitti. Çalışmaları M. Fuad Köprülü tarafından beğenilince Türkiyat Enstitüsü’ne Türkoloji asistanı olarak tayin edildi. 1933’te Türk Dili Tetkik Cemiyeti ihtisas kâtibi, ertesi yıl cemiyetin kılavuz kolu üyesi oldu.

1936’da Mustafa Kemal tarafından Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Doğu Türk lehçeleri profesörlüğüne getirildi. 3 Mayıs 1944’te Türkçülük ve Türk milliyetçiliği davası sebebiyle Hasan Âli Yücel tarafından vazifeden alındı. Bir süre sonra okutman olarak görevlendirildi. 1948 yılında fakültedeki işine son verildi. Durum Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aksedince öğretim görevlisi olarak çalışmaya devam etti. 1955’te emeklilik haklarından mahrum edilerek görevden alındı. Aynı yıllarda Türk Tarih Kurumu’nun aslî üyesi olan ve Türk Dil Kurumu’nda da başuzman olarak çalışan İnan’ın buradaki vazifesine de dilde tasfiyecilik hareketine taraftar olmadığı için son verildi. 1961 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere Heyeti’nde İlmî Eserleri İnceleme Komisyonu’nda, 1964’te Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü’nde görev aldı. Enstitünün Türk Kültürü ve Türk Kültürü Araştırmaları dergilerinde makaleleri neşredildi. 1 Ekim 1976’da Ankara’da öldü. Kabri Ankara Karşıyaka Mezarlığı’ndadır.

Yazı hayatına, Orenburg’da çıkan Vakit gazetesinde 1908’de yayımladığı, Ruslar’a para karşılığı toprak satmanın getireceği felâketi hatırlatan makalesiyle başlayan İnan, bu yıllarda Başkırt ve Akyol gazetelerinde halkın sosyal meseleleri ve folkloruyla ilgili yazılar, Şûrâ dergisinde Başkırt hayatına dair hikâye ve şiirler neşretti. Önceleri yalnız Başkırtlar üzerine çalışırken Zeki Velidi’nin tavsiyesiyle başta Altay, Kazak, Kırgız ve Özbekler olmak üzere hemen bütün Türk kavimlerinin folklor, etnografya, destan, millî gelenek ve dinleri üzerinde malzeme derledi.

Abdülkadir İnan, daha Paris ve Berlin’de iken (1923-1924) İstanbul’da çıkmakta olan Yeni Kafkasya dergisine yazılar gönderiyordu. Türkiyat Enstitüsü’nde M. Fuad Köprülü’nün yanında ilmî çalışmalara yöneldi. 1927’de Zeki Velidi ile birlikte Yeni Türkistan dergisini yayımladı. Kasım 1929’da Mehmed Halid (Bayrı), Caferoğlu Ahmet, İsmail Hikmet (Ertaylan), Ahmet Kutsi (Tecer) ve Sadettin Nüzhet (Ergun) gibi arkadaşlarıyla Halk Bilgisi Derneği’nin yayın organı olarak Halk Bilgisi Haberleri’ni çıkarmaya başladı. Türkiyat Mecmuası, Türk Yurdu, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası gibi çeşitli dergilerde Türkistanlı, Türkmen, İdiloğlu, Fethulkadîr, Abdülkadir Ulu Katayoğlu, A. Başkurt, F. Süleyman, Abdülkadir Cılkıbay, Abdülkadir Süleyman gibi takma adlarla çok sayıda makale yayımladı.

Eserleri. 1. Tarihte ve Bugün Şamanizm (Ankara 1954). Bu eserinde İnan, Şamanizm’i titiz bir çalışma sonucu ayrıntılı biçimde ele almış ve bu dinle ilgili pek çok tabir ve terimin açıklamasını yapmıştır. Ayrıca Şamanizm’in müslüman Türkler’deki uzantılarına temas ederek İslâm’la alâkası olmayan bâtıl inanç, örf, âdet ve geleneklere de açıklık kazandırmıştır.

2. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme (Ankara 1961). Eserin giriş bölümünde Türkler’in din anlayışı, İslâmiyet’e kadar tanıdıkları dinler, İslâm’ı tanımaları ve kabul etmeleri hakkında bilgi verildikten sonra “Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe’ye En Eski Tercemeleri” (s. 9-16) başlığı altında dört Kur’an tercümesi tanıtılmış, “Osmanlı-Oğuz Türkçesi’ne Kur’ân-ı Kerîm’in Tercemeleri” bölümünde (s. 17-21) bu dönemde yapılan pek çok tercümenin Orta Asya’dan gelen tek bir nüshaya dayandığını ileri sürmüştür. Eserin sonuna satırarası Kur’an tercümesine örnek olmak üzere otuz bir sayfalık bir metin eklenmiştir.

3. Hurafeler ve Menşeleri (Ankara 1962). Eserde eski Türkler’de din, Türkler’in İslâm dünyası ile temasları, Câhiliye döneminden kalma bâtıl inanç, örf ve âdetler üzerinde durulmuştur.

4. Makaleler ve İncelemeler. Eserin I. cildi (Ankara 1968, 1987) “Türk Kavimleri”, “Destanlar”, “Folklor”, “İnançlar ve Akideler”, “Arkeoloji ve Tarih”, “Kelime İzahları”; II. cildi (Ankara 1991) “Dil ve Edebiyat”, “Destanlar”, “Folklor”, “İnanç ve Akideler”, “Arkeoloji ve Tarih”, “Kelime İzahları” ve “Bibliyografya” adını taşıyan bölümlerden meydana gelmektedir.

5. Manas Destanı (İstanbul 1972, 1992). Kırgızlar’ın geniş hacimli destanının özet çevirisidir.

6. Eski Türk Dînî Tarihi (İstanbul 1976). İnan’ın daha önce yayımlanmamış uzun bir makalesiyle bazı dinî makaleleri ve çevirilerini ihtiva eder.

İnan’ın diğer eserleri de şunlardır: Birinci İlmî Seyahate Dair Rapor (İstanbul 1930); Türk Edebiyatı (İstanbul 1934); Türkoloji Ders Hülâsaları (İstanbul 1936); Güneş Dil Teorisi Üzerine Ders Notları (İstanbul 1936); Türkoloji Ansiklopedisi Üzerine Bir Kalem Deneyi (M. Şakir Ülkütaşır ile birlikte, İstanbul 1938). Müellifin bunlardan başka Moğolların İçtimaî Teşkilâtı -Moğol Göçebe Feodalizmi- ile (B. Y. Vladimirtsov’dan, Ankara 1944) Türkistan Sanatkârları Risalesi (A. Nikolaeviç Samoyloviç’ten, İstanbul 1929) adlı çevirileri vardır. Türkmen Tarihi (Vasilij V. Barthold’dan) isimli tercümesiyle Çağatay Edebiyatı, Millî Şuurun Kudreti ve Hâtıralar adlı eserleri ise henüz yayımlanmamıştır.

Abdülkadir İnan’ın çeşitli konularda 350’ye yakın makalesi neşredilmiştir. Kitap ve makalelerinin bir listesi Hikmet Tanyu tarafından Makaleler ve İncelemeler’in baş tarafına eklenmiştir (s. I, XIX-XXXVII). Hikmet Tanyu, bu listeyi biraz daha genişletip eksiklerini tamamlayarak tekrar yayımlamıştır (VD, sy. 11 [1976], s. 353-362; TKA, XVI/1-2 [1977-1978], s. 45-88). İnan’ın Eski Türk Dînî Tarihi’ni neşre hazırlayan Tanyu, onun dinler tarihi ve dinî folklorla ilgili eser ve makalelerinin bir listesini de burada vermiştir. Bu listelerde yer almayan daha başka makaleleri de bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 261-262 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.