BAYRI, Mehmed Halid

Diyarbakırlı Ahmed Muammer Bey’in oğludur. İlk ve orta tahsilini İstanbul’da tamamladı. Daha sonra İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’nden mezun oldu. I. Dünya Savaşı sırasında Çanakkale’de askerlik yaptı (1914-1918). Dönüşte Osmanlı Âyan Meclisi kâtibi olarak devlet hizmetine girdi. Bir süre sonra İstanbul Belediyesi Şehir Meclisi bürosunda (1925), Belediye İstatistik ve Neşriyat Şubesi şefliğinde (1930-1936), İktisat İşleri müdür muavinliğinde (1936-1939), hesap kontrolörlüğü ile Levazım müdürlüğünde (1939-1946) çalıştı ve buradan emekli oldu. Ölümüne kadar İstanbul Çocuk Esirgeme Kurumu il müdürlüğü görevini de yürüttü. 27 Ekim 1958’de öldü, kabri Merkezefendi Kozlu Mezarlığı’ndadır.

Yazı hayatına Fuad Köprülü ve Yahya Kemal’in teşvikleriyle başlayan Mehmed Halid, Mütareke yıllarında yayın hayatına giren Düşünce (1922) dergisi ile daha sonra Anadolu Mecmuası’nın (1924-1925) yazı işleri müdürlüklerini yaptı. Anadolu’daki Türk millî edebiyatının çeşitli türlerini ilk defa Anadolu Mecmuası’nda tanıttı. Ayrıca Edebiyat Fakültesi neşriyat encümeninde de rehber olarak çalıştı. Ziyaeddin Fahri (Fındıkoğlu) ile bir nizamnâme hazırlayarak o sırada İstanbul Belediye Konservatuarı müdürü bulunan Yusuf Ziya Demircioğlu’nun da yardımıyla Ankara’da Türk Halk Bilgisi Derneği’ni kurdu (Kasım 1927). Aynı derneğin İstanbul şubesini açtı ve bu şubenin umumi kâtibi olarak görev aldı (1928). Türk Halk Bilgisi Derneği’nin fikir hayatımıza kazandırdığı eserlerin başında Halk Bilgisi Haberleri mecmuası gelmektedir. 1 Kasım 1929’dan 1 Mayıs 1931’e kadar bu dernek tarafından yayımlanan mecmuayı, 25 Nisan 1933’ten başlayarak Şubat 1942’ye kadar yine Halid Bayrı’nın idaresinde Eminönü Halkevi neşre devam etti. Böylece kendisini tamamen halk edebiyatı ve folklor araştırmalarına veren Mehmed Halid’in edebî şahsiyeti de bu dönemde teşekkül etti. Fuad Köprülü milletvekili olunca ondan boşalan Eminönü Halkevi Dil ve Edebiyat Şubesi başkanlığını yürüttü (1936-1941).

Halid Bayrı, Türkiye’de folklor kavramının yerleşmesinde ve folklor çalışmalarının sistemli ve geniş bir şekilde yayılmasında önemli hizmetlerde bulunmuştur. Türk folkloru üzerinde çalışmayı daha Dârülfünun öğrencisi iken düşünmüş ve o sırada sınıf arkadaşı olan Ziyaeddin Fahri ile iş birliği yapmıştır. İdealist, teşkilâtçı ve iyi bir folklor derleyicisi olan Bayrı, büyük bir hazine durumundaki Türk folklorunun özellikle Cumhuriyet’ten sonra sistemli bir şekilde derlenmesi ve ilim adamlarının incelemesine sunulması için uzun yıllar çalışmıştır. 1932 yılında Yusuf Ziya Demircioğlu ve Hikmet Turhan Dağlıoğlu ile birlikte Balıkesir, Dursunbey ve Sındırgı’da yaptığı folklor derlemeleri, ilmî metotlara uygun önemli çalışmalardır.

Eserleri. 1. İstanbul Argosu ve Halk Tabirleri (İstanbul 1934). Bayrı’nın en çok emek verdiği eserdir. 2000 kelime ve deyimden meydana gelen bu eseri 1927-1932 yılları arasında İstanbul’u semt semt dolaşarak ve günlerce külhanbeyi kahvelerinde oturarak derlemiştir.

2. İstanbul Folkloru (İstanbul 1947). Bayrı’nın asıl derleme çalışmaları İstanbul’a aittir. Büyük bir yekün tutan bu çalışmaları kısmen İstanbul Folkloru’nda yer almıştır. Eser “Şehir Folkloru, Edebiyat Folkloru, Sağlık Folkloru, Din Folkloru” ve “Küçük Notlar” adlarını taşıyan beş bölümden oluşmaktadır. Bazı dağınık taraflarına rağmen sahasında yapılmış araştırmaların en önemlilerinden biri olan ve ilk baskısı uzun yıllar aranan eser yeniden yayımlanmıştır (İstanbul 1972).

Diğer önemli eserleri de şunlardır: Maziden Bir Yaprak (Halid Oğuz adıyla, İstanbul 1919); Türk Halk Edebiyatına Ait Maddeler: Mâniler (İstanbul 1932); Balıkesirli Bir Şair (İstanbul 1935); Halk Şairleri Hakkında Küçük Notlar (İstanbul 1937); Halk Âdetleri ve İnanmaları (İstanbul 1939); XIX. Yüzyıl Halk Şiiri (İstanbul 1956); XX. Yüzyıl Halk Şiiri (İstanbul 1957); Âşık Gevherî (İstanbul 1958); Âşık Viranî Divanı (İstanbul 1959); Yer Adları ve Yer Adlarına Bağlı Folklor Bilgileriyle İstanbul (İstanbul 1964).

Halk Bilgisi Haberleri ve Türk Folkloru Araştırmaları dışında, başta halk edebiyatı ve folklor olmak üzere, çeşitli konularda kaleme aldığı yazılarını Dergâh, Anadolu Mecmuası, Azerbaycan Yurt Bilgisi, İstanbul Belediye Mecmuası, Hayat, Kızılelma, Kalem, Kopuz, Millî Mecmua, Orhun, Tanrıdağ, Tarih Dünyası, Türk Amacı, Türk Yurdu, Türkiye, Ülkü, Yeni Mecmua ve Türk Dili gibi dergilerde yayımlamıştır. Eser ve makalelerinin tam listesi Nejdet Sançar tarafından verilmiştir (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 274-275 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.