ÎSÂZÂDE TÂRİHİ

Müellifin kimliği hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır. Îsâzâde olarak tanınmakla beraber adı tam olarak tesbit edilememiştir. Naîmâ ve Uşşâkīzâde İbrâhim Îsâzâde Târihi’nden bahsetmiş, ancak yazarının künyesini vermemişlerdir. Eserin zahrında “Üsküp kadılığından azledilmiş Îsâzâde Abdullah Efendi’nin tarihleridir” denilerek adının Abdullah olduğu belirtilmiş ve birçok eserde böylece kabul görmüşse de bu bilginin doğruluğu şüphelidir. Îsâzâde Abdullah Efendi ile ilgili olarak ilmiye mesleğinde kazaskerlik rütbesini kazandığı veya Şam’da müderrislik yaptığı ve Medine kadısıyken 1163 (1750) yahut 1168’de (1755) vefat ettiği kaydedilir (Sicill-i Osmânî, III, 380; Osmanlı Müellifleri, III, 100-101). Bununla birlikte 1750 veya 1755’te öldüğü belirtilen bir kişinin yazdığı eserin 1128’de (1716) vefat eden Naîmâ’ya ve 1136’da (1723-24) vefat eden Uşşâkīzâde’ye kaynaklık etmesi mümkün değildir; dolayısıyla Îsâzâde’nin hayatıyla ilgili olarak Mehmed Süreyyâ ve Mehmed Tâhir beylerin verdiği bilgilerin ihtiyatla karşılanması gerekmektedir. Bu konuda şimdilik söylenebilecek olan husus, Îsâ Efendi’nin (ö. 1093/1682), tarihin yazımına belki de kayınpederi Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’ye özenerek veya onun teşvikiyle bizzat başlamış olduğu, fakat eserin büyük bir kısmının, çeşitli medreselerde müderrislik yaptıktan sonra Süleymaniye müderrisliğinden Selânik kadılığına geçen, azledilmesinin ardından 1100’de (1689) vebadan ölen ve iyi bir şair olduğu belirtilen oğlu (Şeyhî, II, 19-20) Îsâzâde Mehmed Aziz tarafından kaleme alındığıdır. Kitapta bunu ihsas ettirecek noktalar bulunmaktadır (vr. 19^a ve 22^a’nın kenarındaki notlar). Öte yandan eserden Îsâzâde Târihi şeklinde bahseden ve nakillerde bulunan Uşşâkīzâde’nin, Mehmed Aziz Efendi’nin biyografisini verdiği kısmın yan sayfa kenarındaki başlığı Îsâzâde olarak belirtmesi de ayrıca dikkat çekicidir. Vefatından sonra oğulları, muhtemelen bunlardan biri olan ve 1168’de (1755) vefat eden Abdullah Efendi tarafından bir müddet daha devam ettirilen eserin bundan dolayı onun adıyla tanındığı düşünülebilir.

1065-1104 (1654-1693) yılları arası olaylarını ihtiva eden ve özel bir adı olmayan eserin bilinen tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (İbnülemin, nr. T 3104). 138 varaktan oluşan bu yazma bizzat müellifi tarafından temize çekilmiş, fakat yapılan ilâvelerle tekrar müsvedde haline gelmiştir. Eser önce J. Strauss tarafından Almanca’ya çevrilerek incelenmiş (Berlin 1991), ardından Ziya Yılmazer tarafından neşredilmiştir (İstanbul 1996). Klasik Osmanlı tarihçiliği anlayışına uygun olarak yazılan Îsâzâde Târihi’nde olaylar yıl yıl ele alınmış ve her yılın sonuna vefeyât bendi eklenerek o yıl içinde ölen ünlü zevattan da kısaca söz edilmiştir. Eserin başlıca konuları, Köprülü Mehmed Paşa’nın sadrazamlığı zamanında Venedik donanmasının Çanakkale Boğazı önlerinden uzaklaştırılması, Abaza Hasan Paşa isyanı ve bunun bertaraf edilmesi, Eflak isyanının bastırılması ve Varak Kalesi’nin fethi; Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın Uyvar seferi, Vasvar Antlaşması, Serdar Sarı Hüseyin Paşa’nın Hotin’deki mağlûbiyeti, Şehzade Mustafa ve Ahmed’in düğünleri, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın 1678 Çehrin Seferi, IV. Mehmed’in hal‘i ve yerine II. Süleyman’ın tahta çıkarılması gibi olaylardır. Ayrıca azil ve tayinler, zelzele, fırtına, yangın, ay ve güneş tutulması, elçi geliş ve gidişleri, Kırım Hanlığı’yla ilgili haberler eserin diğer konularını teşkil etmektedir.

Eserin başlıca kaynakları Mehmed Halîfe’nin Târîh-i Gılmânî’si, Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin Zeyl-i Ravzatü’l-ebrâr’ı ve Kâtib Çelebi’nin Tuhfetü’l-kibâr fî esfâri’l-bihâr’ıdır. Özellikle orta ve son kısımları orijinal olarak görünmektedir.

Îsâzâde Târihi’nin, daha sonra yer yer ismen belirtilerek Naîmâ ve Uşşâkīzâde İbrâhim Efendi tarafından kaynak olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Defterdar Sarı Mehmed Paşa’nın eserden istifade ettiği belirtiliyorsa da (Defterdar Sarı Mehmed Paşa, neşredenin girişi, s. LVII-LX, XCI) iki eser arasındaki ilişkinin ortak bir kaynağı kullanmaktan ileri gelmiş olması daha muhtemeldir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 491-492 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.