MUHAMMED b. EBÜ’L-HAYR

Mısır’ın batı kesiminde bulunan Ermeyûn köyünde doğdu. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Köyünde başladığı eğitimini nerede tamamladığı bilinmiyorsa da Ezherî nisbesinden, Ezher’de eğitim görmüş veya orada müderrislik yapmış olduğu yahut uzun yıllar Ezher Camii’nde muvakkitlik yaptığı anlaşılabilir. Bazı kaynaklarda 1002 (1594) yılı civarında vefat ettiği söylenmekle birlikte 1019’da (1610) Ezher Camii’nde muvakkit iken Mecrîtî’nin Rütbetü’l-ḥakîm adlı eserini satın alarak zahriyesine temellük kaydı düşmesi o yıl içerisinde hayatta olduğunu göstermektedir. Muhammed b. Ebü’l-Hayr, Ezher Camii muvakkiti olan Bedreddin el-Mardînî üzerinden gelen Dımaşk-Kahire matematik-astronomi geleneğine mensup bir âlimdir ve bu çizgide hem matematik hem teorik ve pratik astronomi alanında yetişmiş, kaleme aldığı eserlerde de bu çift yönlü birikimini yansıtmıştır; ayrıca her iki alanda da pek çok öğrenci yetiştirerek Dımaşk-Kahire geleneğinin devam etmesini sağlamıştır. Öğrencilerinin en önde gelenleri astronomi âlimi Süleyman el-Felekî, İbrâhim b. Muhammed el-Endelüsî el-Mağribî ve Ahmed es-Sünbâtî ile matematikçi Abdülkādir b. Muhammed el-Feyyûmî’dir. Matematik alanında daha çok hesabî konulara ağırlık veren İbn Ebü’l-Hayr özellikle Hint hesabı üzerinde durmuştur. Bu alanda zamanımıza gelen üç eserinden en önemli olanı İbnü’l-Hâim’in Nüzhetü’n-nüẓẓâr’ına yazdığı şerhtir. Onun asıl verimli ve üretken olduğu alan astronomidir. Bu alanda günümüze on dört eseri ulaşmıştır.

Eserleri. 1. Şerḥu Nüzheti’n-nüẓẓâr (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 881/2). Kaynaklarda Bedreddin el-Mardînî ve Şehâbeddin Ahmed el-Beyrûtî’nin şerhleriyle karıştırılan eser, XVI. yüzyılın sonunda Hint hesabı alanındaki algoritmik seviyeyi göstermesi açısından önemlidir.

2. ed-Dürretü’l-muḍıyye fî şerḥi’l-Lümʿati’l-behiyye (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 513/2). Kevm er-Rîşî’nin İbnü’ş-Şâtır’ın zîci için yaptığı el-Lümʿa fî ḥalli’l-kevâkibi’s-sebʿa adlı ihtisarın şerhidir. Önsözde belirttiğine göre şârih kitaptaki kuralları ve önermeleri izah için farklı örnekler vermiştir.

3. İtḥâfü’l-ḥabîb bi-maʿrifeti’t-tevḳīʿât ve’l-evḳāt ve’l-ḳıble bi’t-taḳrîb (Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 111/2). Bir mukaddime, yedi fasıl ve bir hâtimeden meydana gelen eser özellikle Mısır ve çevresindeki muvakkitler tarafından kullanılmıştır.

4. Keşfü’l-kürübât bi-taḥḳīḳi mesâʾil yaḥtâcü ileyhâ ṭâlibü ʿilmi’l-evḳāt. Eserde hakiki ve görünen ufuk, aralarındaki zaman farkının niceliksel tahlili, şafağın tedrîcen renk değiştirip kırmızıdan sarıya, sonra beyaza geçmesi ve bu değişimin sebepleri gibi konular incelenmektedir.

5. en-Nücûmü’ş-şâriḳāt fî ẕikri baʿżi’ṣ-ṣanâyiʿi’l-muḥtâc ileyhâ fî ʿilmi’l-evḳāt (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3636/I). İlm-i mîkāt alet-edevatının ham maddeleri ve nasıl elde edildikleri, ne şekilde kullanıldıkları, bu maddelerden üretilen aletlerin yapım tekniği gibi konuları inceleyen nâdir bir çalışmadır. Kitapta yirmi beş bab halinde mürekkep, zamk, boya, lake, altın ve gümüş yaldız yapımı, kâğıdın saykallanması ve boyanması, yağ çıkarma, madenlerden alaşım hazırlama, kılıç ve hançer gibi aletlerin imali için ham demirin yumuşatılması, cilâlama, mıknatıs taşları ve güçlendirilmeleri, kutuplarının tesbiti ve pusula gibi konular ele alınmıştır. Alfred Siggel’in üzerinde bir araştırma yaptığı eser (bk. bibl.), günümüze ulaşan yirmiye yakın nüshasından da anlaşıldığı gibi bir başvuru kitabı olarak kullanılmıştır.

6. Râḥatü’l-fuʾâd fî teysîri’z-zâd (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 88). İbnü’l-Mecdî’nin “fazlü’d-dâir” denilen astronomi aleti üzerine kaleme aldığı Zâdü’l-müsâfir fî maʿrifeti resmi ḫuṭûṭi fażli’d-dâʾir adlı eserine yazılmış bir hâşiyedir. İbn Ebü’l-Hayr, 18 Rebîülevvel 961’de (21 Şubat 1554) tamamladığı bu eserinden sonra aynı kitab için Nüzhetü’l-ḫâṭır fî vażʿi ḥudûdi ʿalâ Zâdi’l-müsâfir adıyla bir hâşiye daha kaleme almıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 172/2).

7. er-Reʾy ve’l-işbâʿ fî şerḥi Keşfi’l-ḳınâʿ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 192/2). Muhammed b. Muhammed el-Attâr el-Bilbîsî’nin Keşfü’l-ḳınâʿ fî resmi’l-erbaʿ adlı eserine yazılmış bir şerhtir.

8. el-Menhelü’s-sâkib fî taḥḳīḳi’l-kevâkib (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 741). Sabit yıldızların enlem ve boylamları, birinci ve ikinci meyilleri ve uzaklıkları hakkında altı bab üzere düzenlenmiştir.

9. Risâle fî ḥıṣṣateyi’ş-şafaḳ ve’l-fecr (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 167/5). Eserin en önemli özelliklerinden biri Merâga matematik-astronomi okulunun birikiminden istifade edilmesidir. Müellif bu çalışmasında, başta Nasîrüddîn-i Tûsî ve Müeyyidüddin el-Urdî olmak üzere birçok astronomi âliminin görüşlerinden istifade etmiştir.

10. el-Uṣûlü’r-revâsiḫ fî maʿrifeti’l-buʿd ve cihâtih (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2946/13). Eserde İbnü’l-Mecdî’nin konuyla ilgili çalışmalarından da faydalanılmıştır.

Muhammed b. Ebü’l-Hayr’ın astronomi alanındaki mevcut diğer eserleri, bazı cetvellerle gece ve gündüzün astronomik özelliklerini ve hıristiyanların paskalya bayramını ele alan iki çalışmasıdır. Zamanımıza sadece iki yaprağı ulaşan Taḥrîrü’l-menâzili’l-ḳameriyye ve envâʾihâ ve ṭulûʿi’l-kevâkibi’s̱-s̱âbite bi’l-fecr de (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 323/9) önemli bir çalışması olmalıdır (eserlerinin nüshaları için ayrıca bk. King, s. 89-90; İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, I, 258-262).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 521 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.