MU‘TAZID-BİLLÂH

242 (856-57) veya 243 (857-58) yılında Sâmerrâ’da doğdu. Babası Abbâsî hânedanının nüfuzlu simalarından Muvaffak el-Abbâsî, annesi Rum asıllı bir câriyedir. Halife Mu‘temid-Alellah, Basra’da isyan eden Zencîler’e ve doğuda önemli bir güç haline gelen Saffârîler’e karşı başarılı olabilmek için o sırada Mekke’de bulunan kardeşi Muvaffak’ı Sâmerrâ’ya çağırıp kendisini hilâfet nâibi tayin etti. Oğlu Mu‘tazıd-Billâh ile beraber Basra’ya giden Muvaffak uzun süren mücadeleler neticesinde Zencîler’in isyanını bastırdı (267/880). Muvaffak, daha sonra Mu‘tazıd kumandasındaki Irak ordusuyla bütün Suriye topraklarına hâkim oldu. Bunun üzerine Tolunoğulları Hükümdarı Humâreveyh b. Ahmed b. Tolun, ordusuyla harekete geçerek Remle-Dımaşk arasındaki Tavâhîn mevkiinde Mu‘tazıd’ın kumandasındaki Abbâsî ordusuyla savaşa girdi. Savaşın başlarında galip durumda olan Mu‘tazıd daha sonra çekilmek zorunda kaldı (271/885). Babasıyla birlikte Saffârîler’den Amr b. Leys’e karşı düzenlenen bir sefere de katılan Mu‘tazıd, emirlerine karşı çıktığı ve Dımaşk’tan ayrılmayı reddettiği için babası tarafından hapse atıldı (275/889). Bunun üzerine kendisine bağlı kumandanlardan bir kısmı Bağdat’ta karışıklıklar çıkardı. Muvaffak ise amacının oğlunu terbiye etmek olduğunu söyleyerek onları yatıştırmayı başardı ve ölümünden bir hafta öncesine kadar (278/891) onu hapiste tutmaya devam etti.

Muvaffak’ın ölümünün ardından kumandanlar Mu‘temid’in oğlu Ca‘fer el-Mufavvaz’a birinci veliaht, Mu‘tazıd’a ikinci veliaht olarak biat ettiler (23 Safer 278 / 6 Haziran 891). Halife Mu‘temid, bir yıl kadar sonra oğlu Mufavvaz’ı veliahtlıktan azlederek yeğeni Mu‘tazıd-Billâh’ı veliaht tayin etti (22 Muharrem 279 / 24 Nisan 892). Mu‘tazıd-Billâh, Mu‘temid’in bu olaydan altı ay sonra (18 Receb 279 / 14 Ekim 892) beklenmedik şekilde ölümüyle halife oldu. Merkezî idarenin zayıfladığı ve devlet hazinesinin boşaldığı dönemde iktidara gelen Mu‘tazıd-Billâh, ilk iş olarak babasının yardımcılığını yapmış olan Ubeydullah b. Süleyman b. Vehb’i vezir tayin etti. 1 Safer 280’de (22 Nisan 893) Âmid Emîri Ahmed b. Îsâ’nın üzerine yürüyüp Şeybânîler’i itaat altına aldı.

Uzun süren savaştan yorulan Mısır’daki Tolunoğulları Hükümdarı Humâreveyh gönderdiği hediyelerle Mu‘tazıd’ın gönlünü kazandı. Mu‘tazıd da ona çeşitli hil‘atler ve bir kılıç yolladı ve Fırat ile Berka arasındaki bölgeyi kendisine bıraktı. Humâreveyh, daha önce ödemediği yıllık 200.000 dinarla birlikte bundan sonra her yıl 300.000 dinar ödemeyi kabul etti. Ayrıca kızını halifeyle evlendirdi ve Muharrem 282’de (Mart 895) Bağdat’ta düğün yapıldı.

Saffârîler’den Amr b. Leys’in elçisi Bağdat’a gelerek halifeyi tebrik edip bağlılık arzetmiş (2 Şâban 279 / 28 Ekim 892) ve efendisinin Horasan valiliğini talep eden mektubunu kendisine sunmuş, halife de onu Horasan valiliğine tayin etmek zorunda kalmıştı (Ramazan 279 / Aralık 892). Amr, bir süre sonra bu geniş topraklarla yetinmeyip Mâverâünnehir’e de göz dikmeye başladı. Halife Mu‘tazıd bu isteğini de kabul etti ve Mâverâünnehir’i Sâmânî Emîri İsmâil b. Ahmed’den alıp ona verdi (23 Muharrem 285 / 19 Şubat 898). Fakat Sâmânîler, Amr’ı mağlûp ederek Saffârîler’den daha güçlü ve bölgenin gerçek sahibi olduklarını gösterdiler. Halife bunun üzerine Amr’ın hâkim olduğu bütün yerleri Emîr İsmâil’e verdiğini bildirdi (287/900).

Mu‘tazıd 284 (897) yılında, cuma günleri minberlerde Muâviye b. Ebû Süfyân başta olmak üzere Ümeyyeoğulları’na lânet okunmasını emreden bir mektup yazdırdı. Vezir Ubeydullah, bu uygulamanın yeni bir fitneye yol açabileceğini söylediyse de halifeyi ikna edemedi. Bu defa Kadı Yûsuf, Emevîler’in Ehl-i beyt’e yaptığı kötülüklerin bu mektup vasıtasıyla yayılması halinde halkın tamamen Ali evlâdına meyledeceğini belirtince Mu‘tazıd bu kararı uygulamaktan vazgeçti.

Bu yıllarda Mu‘tazıd merkezî İran’da (Cibâl) hüküm süren Dülefîler’le uğraşmak zorunda kaldı. Dülefî Hükümdarı Ebû Leylâ Hâris b. Abdülazîz başlattığı isyan sonunda çıkan çatışmada öldürüldü (284/897), böylece Dülefîler’in varlığına son verilmiş oldu. Dülefîler’in toprakları Abbâsî halifeleri tarafından tayin edilen valilerce yönetilmeye başlandı. Bu dönemde Azerbaycan’da hüküm süren Sâcoğulları ile de münasebetler bozuldu. Buna rağmen Mu‘tazıd, Muhammed b. Ebü’s-Sâc’ın Azerbaycan ve İrmîniye bölgesindeki hâkimiyetini tanıdı ve ona hil‘at gönderdi (285/898). Muhammed b. Ebü’s-Sâc da halifeye bağlılığını göstermek üzere oğlu Ebü’l-Müsâfir’i kıymetli hediyelerle birlikte Bağdat’a rehine olarak yolladı (7 Muharrem 286 / 23 Ocak 899). Mu‘tazıd 286’da (899) Âmid’i Şeybânî Emîri Ahmed b. Îsâ’nın oğlu Muhammed’in elinden aldı. Ardından Hamdânîler’den Hamdân b. Hamdûn’u Mardin Kalesi’nde kuşattı, ancak başarılı olamadı. Daha sonra Türk kumandanlarıyla beraber şehri ikinci defa kuşatınca Hamdan şehri terketmek zorunda kaldı.

Merkezî idarenin duyarsızlığı, mahallî menfaatler ve kırsal bölgelerdeki memnuniyetsizlik yeni bir Şiî ayaklanması için elverişli zemin hazırlamıştı. Karmatîler’in güçlü lideri Ebû Saîd el-Cennâbî, birçok kimseyi etrafında toplayarak kısa zamanda Bahreyn ve çevresindeki geniş alanda hâkimiyet kurdu (286/899). Halifenin Cennâbî’ye karşı gönderdiği 2000 kişilik ordu mağlûp oldu. 287’de (900) Karmatîler, Abbas b. Amr el-Ganevî kumandasındaki Abbâsî ordusunu da yenerek Bahreyn’in merkezi Hecer’i ele geçirdiler. Bu sırada Muhammed b. Ebü’s-Sâc’ın önde gelen kumandanlarından Vasîf Malatya üzerine yürüyüp şehri ele geçirdi ve halifeye mektup yazarak Sugūr bölgesine vali tayin edilmesini istedi. Bunun üzerine Mu‘tazıd hemen sefer hazırlıklarına başladı ve 11 Şevval 287’de (9 Ekim 900) Vasîf üzerine yürüdü. Oğlu Müktefî-Billâh’ın da katıldığı bu sefer sonunda Vasîf yakalandı (17 Zilkade 287 / 13 Kasım 900). Mu‘tazıd-Billâh, veziri Ubeydullah’ın vefatının ardından onun oğlu Kāsım’ı kendisine vezir tayin etti (288/901). Bu olaydan bir yıl sonra 22 Rebîülâhir 289 (5 Nisan 902) tarihinde Bağdat’ta vefat etti.

Mu‘tazıd-Billâh tutumlu, atılgan ve sert mizaçlı bir kimse idi. Sarsılmakta olan Abbâsî hâkimiyetini yeniden sağladığı için kendisine devletin kurucusunun lakabı verilmiş ve “İkinci Seffâh” olarak adlandırılmıştır. Şair İbnü’r-Rûmî bu vasfından dolayı onu övmüş, Yezdicerd b. Mehbendân el-Fârisî Feżâʾilü Baġdâdi’l-ʿIrâḳ adlı eserini ona ithaf etmiştir. Mu‘tezile mezhebine sempati duyan Mu‘tazıd Ehl-i beyt mensuplarına da iyi davranmış, onlara ihsanda bulunmuştur. Abbâsî ordusunda görev yapan Türkler’in nüfuzunu kırmaya çalışmış ve bunu büyük ölçüde başarmıştır. Bağdat’ın doğu yakasında Süreyyâ adıyla büyük bir saray yaptıran halife, sarayını korumak amacıyla Hucriyye isimli birkaç bin kişilik memlük kuvveti teşkil etmişti. Hastalığının ilerlediği bir sırada kumandanlar, Mu‘tazıd’ın oğlu Müktefî-Billâh için yeniden biat alıp hilâfet makamına geçmesini sağladılar. Mu‘tazıd-Billâh’ın diğer oğlu Muktedir-Billâh da ağabeyi Müktefî-Billâh’tan sonra halife olmuştur. Mu‘tazıd adına kesilmiş olan sikkelerden yirmi sekiz tanesi İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde teşhir edilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 383-384 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.