NEKĀVETÜ’l-EDVÂR

Türk mûsikisi nazariyatçısı Abdülkādir-i Merâgī’nin en küçük oğlu Abdülaziz tarafından kaleme alınmıştır. Arşiv kayıtlarında adına Abdülkādirzâde veya Hâce Abdülaziz olarak rastlanan Abdülaziz Çelebi 1405’ten sonra Semerkant’ta doğdu. 1410-1421 yılları arasında Herat’ta bulundu. Osmanlı topraklarına gelince 825’te (1422) II. Murad kendisine Edirne’nin Hacı Temürhan (Temirhanlı) köyünün gelirini tahsis etti. Edirne Sarayı’nda “cemâat-i mutribân”a ders verip babasının ekolünü sürdürdü. Fâtih Sultan Mehmed’in sarayında da mûsiki hocalığına devam etti. Aynı zamanda döneminin önemli bestekâr ve ûdîlerinden olan Abdülaziz’in Neḳāvetü’l-edvâr’ı yazarken babası Merâgī’nin kitaplarından büyük ölçüde faydalandığı anlaşılmaktadır. Farsça kaleme alınan eser Fâtih Sultan Mehmed’e ithaf edilmiştir. Mehmet Suphi Ezgi ve Saîd-i Nefîsî kitabın Kanûnî Sultan Süleyman adına yazıldığını söylüyorsa da bu doğru değildir.

Neḳāvetü’l-edvâr bir mukaddime, on iki bölüm (fasıl) ve bir hâtimeden meydana gelmiştir. Hz. Peygamber’in güzel ses üzerine söylediği rivayet edilen hadislerinin yer aldığı mukaddime bölümünü ses, nağme, iki ses arasındaki tizlik ve pestlik farkı (buut), cem‘ ve mûsiki kelimesinin mânalarının ele alındığı birinci bölüm takip eder. İkinci bölümde mûsiki aletlerinden ses ve nağmenin elde edilişi, sesler arasındaki tizlik ve pestlik sebepleri, üçüncü bölümde perdeler, teller ve nisbetler işlenir. Aralıkların taksimi, cinsler ve uyumlu seslerin izah edildiği dördüncü bölümün ardından buutların birbirine eklenmesi yoluyla devirlerin tertibi, meşhur devirler, altı âvâze, yirmi dört şube ve bu şubelerin telli saz perdelerinden meydana getirilme yollarının anlatıldığı beşinci bölüm gelir. Altıncı bölümde tabakalar konusu ele alınır. Nağme, uygun perdeler, âvâze ve şubelerle mûsikide intikallerin işlendiği yedinci ve sekizinci bölümü îkā‘ devirlerinin yer aldığı dokuzuncu bölüm takip eder. Onuncu bölümde zayıf ve kuvvetli edvâr ve akort üzerinde durulmaktadır. Hânendelerin uyması gereken meclis âdâbı ile mûsiki aletlerinin isimleri ve sınıflandırılması, nağmenin tesirleri konularının bulunduğu on birinci bölümün ardından mûsiki ilminde uyulacak esaslar ve köklerin konu alındığı on ikinci bölüm gelir. Eser meşhur mûsikişinasların anlatıldığı hâtime ile sona erer.

Altı âvâze, on iki makam ve yirmi dört şubenin izah edildiği eserde çalgılar telliler, üflemeliler ve vurmalılar olmak üzere üç kısımda incelenir. Neḳāvetü’l-edvâr ile Câmiʿu’l-elḥân ve Maḳāṣıdü’l-elḥân’daki aralıklar, îkā‘, çalgılar, dönemin mûsikişinasları, mûsiki âdâbı gibi konular birbirinin neredeyse aynıdır. Müellifin, eserini takdim ettiği Fâtih Sultan Mehmed döneminde Osmanlı sarayında gördüğü mûsikişinaslardan ve mûsiki aletlerinden hiç bahsetmemesi onun benzeri mûsiki konularında kendi zamanını yeteri kadar aydınlatamadığı kanaatini uyandırmaktadır. Bu da Süreyya Agayeva ve Eugenia Popescu-Județ (Judetz) gibi müzikologları Abdülaziz’in bu eseriyle babasının ününü pekiştirmeyi amaçladığı görüşüne sevketmiştir (Judetz, s. 75-76).

Fâtih dönemi mûsiki çalışmaları açısından taşıdığı önemden dolayı Hüseyin Sadeddin Arel’in bir makale ile incelediği Neḳāvetü’l-edvâr’ın (MM, sy. 63-65 [1953], s. 69 vd.) ikisi Türkiye’de (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3646; TSMK, III. Ahmed, nr. 3462), biri yurt dışında (Leningrad Üniversitesi Ktp., nr. 446) olmak üzere üç nüshası tesbit edilmiştir. Abdülaziz’in aynı zamanda ûdî olan Mahmud Çelebi adındaki oğlu da Osmanlı sarayına alınmış ve mûsiki nazariyatına dair Maḳāṣıdü’l-edvâr adlı eserini II. Bayezid’e ithaf etmiştir. Onun bu eseriyle babasının ve dedesininkiler arasında büyük benzerlikler görülmektedir. Neḳāvetü’l-edvâr’ın Hüseyin Sadeddin Arel tarafından Nuruosmaniye Kütüphanesi nüshasından 1920’de istinsah edilen 100 sayfalık bir nüshası İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi’ndedir. Ayrıca Abdülaziz’in, Merâgī’nin eseri Maḳāṣıdü’l-elḥân’a bir sayfalık hâşiye yazdığı Henry G. Farmer’in verdiği bilgiden öğrenilmektedir (İA, I, 84).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 548-549 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.