NYBERG, Henrik Samuel

Söderbarke’de doğdu. On üç yaşına kadar bir papaz olan babası tarafından eğitildi. Orta öğrenimini Vasteras’ta tamamladı. 1908’de Uppsala Üniversitesi’ne klasik diller ve Doğu dilleri öğrencisi olarak girdi; bu dönemde konferanslarına katıldığı Ignaz Goldziher’den etkilenerek Arap-İslâm kültürü çalışmalarına yöneldi. 1919’da Kleinere Schriften des Ibn al-ʿArabī başlıklı teziyle doktor oldu. 1924-1925 yıllarında pratik Arapça’sını ilerletmek için Mısır’da bulundu, bu arada Mu‘tezile âlimi Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât’ın Kitâbü’l-İntiṣâr’ını neşretti (Kahire 1925). 1931-1956 yılları arasında Uppsala Üniversitesi’nde Sâmî diller profesörlüğü ve kürsü başkanlığı yaptı; hayatının son on sekiz yılında yine aynı üniversitede emekli profesör olarak çalıştı.

Ünlü şarkiyatçı Karl Vilhelm Zetterstéen’in de öğrencisi olan Nyberg ilmî kariyerinin başlarında Orta Farsça’ya yöneldi; özellikle bu dilin kollarından Ârâmî alfabesiyle yazılan Pehlevî lehçesini inceledi ve bulduğu belgeleri bir makalede yayımladı (“The Pahlavi Documents from Avromān”, Le Monde Oriental, sy. 17 [1923], s. 182-230). Daha sonra da vaktinin çoğunu Pehlevî çalışmalarına ayıran Nyberg Uppsala Üniversitesi’nde İranistik araştırmalarını başlattı. Nathan Söderblom ve arkadaşı Tor Andrae’den etkilenerek Avesta ile ve bilhassa Gathalar’la ilgilendi. Eski İran dinlerine yönelik çalışmalarını Irans forntida religioner başlığıyla yayımladı. Zerdüşt’ün Orta Asya Şamanizmi’nin belli bir tipinden ilham aldığını iddia eden Nyberg’in bu konuda yazdıkları pek çok açıdan tenkide uğramakla birlikte kendi sahasındaki ilmî tartışmalar üzerinde etkili oldu. Nyberg, İslâm ile Maniheizm arasındaki tartışmaları konu alan çalışmalar da yaptı. Ancak daha çok Zerdüştîlik ve Orta Farsça yazıtları üzerinde yoğunlaştı ve bu iki sahaya önemli katkılarda bulundu. Ayrıca temel ilgi konularından biri olmadığı halde İbrânîce üzerine de eğildi ve bu bağlamda Studien zum Hoseabuche adlı eserini kaleme aldı. Başından itibaren Arapça ve Ârâmîce üzerinde karşılaştırmalı araştırmalar yapan Nyberg, The Encyclopaedia of Islam’ın yürütme kurulunda görev aldı ve çeşitli yazılarıyla katkılarda bulundu. Onun bu ansiklopedideki “Mu‘tezile” maddesi erken dönem kelâm literatürüne hâkimiyetini göstermesi bakımından önemlidir. Dilciliğinin yanında geniş bir ilgi alanına sahip olan Nyberg, 9 Şubat 1974’te Uppsala’da sona eren hayatı boyunca pek çok kitap ve makale yazmıştır. Bunlardan 1959’a kadar olanların bibliyografyası o yıl 70. yaş günü münasebetiyle (Christopher Toll, Professor H. S. Nybergs förtfattarskap, Stockholm 1959), daha sonra kaleme aldıkları ise ölümünün ertesi yılında 1959’dan öncekilerle ve hakkında çıkan yazılarla birlikte dört bölüm halinde (“Monumentum H. S. Nyberg”, Acta Iranica, sy. 1-4 [Téhéran-Liège 1975]) neşredilmiştir. Nyberg ulusal ve uluslararası birçok akademik kuruluşun üyesiydi, ayrıca çok sayıda ödül kazanmıştı. En seçkin ödüllerinden biri, 1957’de XXIV. Milletlerarası Oryantalistler Kongresi’nde aldığı Mark Lidzbarski altın madalyasıdır. İsveçli şarkiyatçıların önemli yayın organı Le Monde Oriental’i hocası Zetterstéen’den sonra 1928-1949 yılları arasında Nyberg çıkarmıştır.

Eserleri. 1. Kleinere Schriften des Ibn al-ʿArabī (Leiden 1336/1919). Nyberg’in doktora tezi olup Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin İnşâʾü’d-devâʾir, ʿUḳletü’l-müstevfiz ve et-Tedbîrâtü’l-ilâhiyye adlı eserlerinin tahkikidir. Tasavvufun menşei hakkında uzun bir giriş içeren bu tezde İbnü’l-Arabî’nin düşünce sistemi farklı mistik gelenekleri birleştiren bir fenomen olarak ele alınmaktadır.

2. Le livre du triomphe et de la refutation d’Ibn er-Rawendi l’hérétique par Abou l-Hosein Abderrahim Ibn Mohammed Ibn Osman el-Hayyat (Kahire 1925). Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât’ın Kitâbü’l-İntiṣâr ve’r-red ʿale’bni’r-Râvendî el-mülḥid isimli eserinin neşridir.

3. Hilfsbuch des Pehlevi (Uppsala 1928-1931). Nyberg’in Orta Farsça çalışmalarına en önemli katkısı sayılan eser birincisi metinler, alfabe, indeks, notlar ve giriş, ikincisi ideogramlar, sözlük, kısaltmalar ve gramer incelemeleri olmak üzere iki ciltten meydana gelmektedir. A Manual of Pahlavi bu kitabın geliştirilmiş ve kısmen değiştirilmiş İngilizce versiyonudur. Nyberg bunun ilk cildini kendisi yayımlamış (Wiesbaden 1964), son günlerine kadar üzerinde çalıştığı halde tamamlayamadığı II. cildini ölümünden sonra öğrencileri neşretmiştir (Wiesbaden 1974).

4. Texte zum mazdayasnischen Kalender (Uppsala 1934). Zerdüştî takvimiyle ilgili Pehlevî metinlerini içerir.

5. Studien zum Hoseabuche: Zugleich ein Beitrag zur Klarung des Problems der alttestamentlichen Textkritik (Uppsala 1935). Eski Ahid’in Hoşea kitabı üzerine kaleme alınmış olan ve İbrânîce yazmaların anlaşılmasında sözlü geleneğin önemini vurgulayan eser muhafazakâr bir metin tenkidi örneği sunmaktadır.

6. Irans forntida religioner (Stockholm 1937). Eski İran dinlerini konu alan bu âbidevî eser yayımlandıktan hemen sonra Die Religionen des alten Iran adıyla Almanca’ya çevrilmiş (Leipzig 1938), bu tercüme müellifin ilâveleriyle birlikte daha sonra tekrar basılmıştır (Osnabrück 1966).

7. Frahang i Pahlavik (Wiesbaden 1988). Nyberg, Sâsânîler döneminden kalma bu sözlük üzerinde 1920’lerin başlarından itibaren çalışmışsa da yayımını gerçekleştirememiş, ölümünden sonra Bo Utas tarafından Christopher Toll’ün yardımıyla onun müsveddelerinden hareketle ilim âlemine sunulmuştur. Pek çok eksiği olmasına rağmen Nyberg’in eseri bu çok zor metin için hâlâ standart nüsha durumundadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 312-313 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.