REŞÎDÎ, Muhammed

20 Mayıs 1915’te Orta Cava’nın Yogyakarta şehrinde Cavalı varlıklı bir aile içinde doğdu. Çocukluğundaki adı Saridi olup babası Atmosudigdo elmas ticaretiyle meşguldü. Küçük yaşlarda babasının tuttuğu hocadan evinde Kur’an’ı ve bazı dinî bilgileri öğrendikten sonra ilk tahsiline, Hollandalılar’ın açtığı, Cava dilinde de öğretim yapan Sekolah Ongko Loro adlı ilkokulda başladı. Daha sonra yeni açılan Sekolah Rakyat adlı İslâmcı Muhammediyye teşkilâtının okuluna verildi. Hem kültürel hem dinî derslerin okutulduğu bu okulu bitirmesinin ardından yine Muhammediyye teşkilâtına bağlı, Hollanda modelinde eğitim veren Kweekschool isimli öğretmen okuluna başladı. Ancak bu okulda dinî derslerin ezberci bir yöntemle öğretilmesinden hoşlanmadı. Babasının abone olduğu Swara Oemoem ve Kedjawen gazeteleri vasıtasıyla yenilikçi İrşâd cemiyetinin lideri Sudan asıllı Endonezyalı Şeyh Ahmed Surkati ile temas kurdu ve onun Doğu Cava’daki Lawang’da tesis ettiği Sekolah al-Irsyad adlı, din öğretimi veren okulda tahsil görmek üzere Lawang’a giderek öğrenimine burada devam etti. Bu arada felsefeye ilgi duymaya başladı. Dinî ilimleri anlamaya çalışmaktan ziyade sadece onları öğretmeye yönelik bir eğitim yöntemi uygulandığı için iki yıl okuduktan sonra mezun olduğu bu okuldan memnun kalmadı. Buradaki hocası onun Cava dilindeki ismini değiştirip Reşîdî adını verdi; ardından kendisi ismini Muhammed Reşîdî olarak değiştirdi.

Çocukluğundan itibaren Muhammediyye ve İrşâd okullarında öğrenim gördüğünden İslâmcı-Selefî düşünceleri benimseyen Reşîdî, 1931’de arkadaşı Tâhir İbrâhim ile birlikte Mısır’a giderek Ezher Üniversitesi’nin hazırlık sınıfına kaydoldu. Buradaki eğitim sisteminden de memnun kalmayınca Kahire Üniversitesi’nde okuyan hemşerisi Kahar Muzakkir’in tavsiyesiyle daha modern ve düzenli öğretim yapan bu üniversitenin Felsefe Fakültesi’ne ilk Endonezyalı olarak kaydını yaptırdı. Burada aldığı felsefe ve din bilimleri eğitimi onun hem Batı felsefesini öğrenmesini sağladı, hem daha sonraları bazı felsefe kitaplarını Endonezya diline çevirmesine zemin hazırladı. Kahire’deki yıllarında öğrenci faaliyetlerinde aktif rol aldı, 1931’de kurulan Jamiah Khairiyyah al-Jawiyyah adlı Endonezya öğrenci derneğine üye oldu. Ardından bu dernek Endonezya ve Malay Gençlik Birliği’ne (Persatuan Pemuda Indonesia-Malaya-Perpindom) dönüştüğü zaman onun başkan yardımcılığına seçildi. Ayrıca Kahire’de İhvân-ı Müslimîn çevreleriyle temas kurdu; Seyyid Kutub’un özel derslerini takip etti, İngilizce ve Fransızca kurslarına katıldı. Bu arada hac görevini de yerine getirdi.

Sekiz yıl kaldığı Kahire’de yüksek öğrenimini tamamlayıp 1938’de Endonezya’ya dönen Reşîdî, aynı yıl Hacı Kahar Muzakkir’in kızı Siti Saadah ile Cava geleneklerine göre evlendi. Ailesi ve kayınpederi onun ticaretle uğraşmasını istedilerse de Kotagede’deki Mahat İslâm Medresesi’nde öğretmenliğe başladı. Öğretim faaliyetlerinin yanı sıra Hollanda sömürgesi aleyhindeki faaliyetlere ve Endonezya millî hareketine destek verdi, yeni kurulan Endonezya İslâm Partisi’ne üye oldu. Partinin 1940’ta Yogyakarta’daki ilk genel kongresinde merkez millî komitesi üyeliğine seçildi. İçinde yetiştiği Muhammediyye teşkilâtının yanı sıra Islam Studie Club adlı ıslahçı dinî bir cemiyete de üye oldu. II. Dünya Savaşı yıllarında Japon işgali döneminde (1942-1945) Japonlar tarafından çeşitli dinî yapıların himayecisi olarak kurulan ve bağımsızlık sonrasında siyasî partiye dönüşen Endonezya Müslümanları Şûra Meclisi (Majelis Syuro Muslimin Indonesia [MASYUMI]) teşkilâtının genç liderlerinden biri olarak temayüz etti. Japon askerî yönetiminin, Cakarta’da kurulması planlanan İslâm Kütüphanesi’nin kurucu müdürlüğü teklifini kabul ederek Cakarta’ya yerleşti ve burada birçok Endonezyalı müslüman liderle görüşme fırsatı buldu. Kütüphane müdürlüğü sırasında Japonlar tarafından işletilen radyoda Arapça haber mütercimliği yaptı. 1945’te Sekolah Tinggi Islam adıyla Cakarta’da Kahar Muzakkir’in öncülüğünde kurulan İslâm Yüksek Okulu’nda ders verdi.

Bağımsızlığın ardından siyaset, bürokrasi ve diplomasi alanlarında çalışarak kendini yetiştirdi. 14 Kasım 1945 tarihinde Shahrir başkanlığında kurulan cumhuriyet hükümetinin din işlerinden sorumlu devlet bakanı, yaklaşık iki ay sonra kurulan Din İşleri Bakanlığı’nın da ilk bakanı oldu. Bu bakanlığın kısa süre içinde ülkedeki dinî mahkemelerin, cami ve mescidlerin, dinî eğitim kurumlarının hızlı bir şekilde teşkilâtlanmasına öncülük etti. Hükümetin 2 Ekim 1946’da istifa etmesi üzerine yeni kurulan kabinede onun yerine bakanlığa muhafazakâr eğilimli, Nehdatü’l-ulemâ liderlerinden Kiai Hacı Fethurrahman tayin edilince Reşîdî memleketi Yogyakarta’ya döndü. Ancak bilgi ve tecrübesine ihtiyaç duyulduğu için bir hafta sonra tekrar Cakarta’ya çağrılarak Din İşleri Bakanlığı’nın genel sekreterliğine getirildi. Endonezya’nın bağımsızlığının tanınmasına yardımcı olmak üzere hükümet tarafından Hacı Agus Sâlim başkanlığında 1947 yılı başlarında Arap ülkelerine gönderilen heyette yer aldı. 23 Mart 1947’de Yeni Delhi’de düzenlenen Inter-Asian Relations Konferansı’na katılmak amacıyla Hindistan’a, ardından Mısır’a gitti. Bu heyetin faaliyetleri neticesinde 2 Haziran 1947 tarihinde Mısır Kralı Fârûk Endonezya’nın bağımsızlığını resmen tanıdı. Muhammed Reşîdî, Mısır’da kalarak Endonezya Cumhuriyeti’nin Ortadoğu’daki diplomatik temsilcisi oldu; Suudi Arabistan’a gidip Suudi hükümetinin de Endonezya’nın bağımsızlığını tanımasını sağladı. 1949 sonunda Hollanda Endonezya’dan çekilince Reşîdî, Muhammed Hatta başkanlığında yeni kurulan hükümet tarafından Mısır ve Suudi Arabistan’dan sorumlu ilk Endonezya büyükelçisi olarak Mısır’da görevlendirildi; ardından Cidde’deki eski Hollanda konsolosluğunu devraldı. İki yıllık Mısır büyükelçiliğinden sonra 1953’te İran ve Afganistan’dan sorumlu Endonezya büyükelçisi sıfatıyla Tahran’a gönderildi ve orada on bir ay büyükelçilik yaptı. 1954 yılında Dışişleri Bakanlığı’nda enformasyon genel müdürlüğüne tayin edildi. Ayrıca Endonezyalı diplomatların yetiştirildiği Akademi Dinas Luar Negeri’nin yöneticiliğini yürüttü.

Diplomatik görevlerinden sonra Rockefeller Foundation bursuyla 1954’te Fransa’ya giderek Kahire’deki öğrencilik yıllarından tanıdığı Fransız şarkiyatçısı Louis Massignon’un yönetiminde Paris Sorbonne Üniversitesi’nde doktora programına kaydoldu. “l’Evolution de l’Islam en Indonesie ou consideration critique du livre Tjentini” başlıklı tezini tamamlayarak 23 Mayıs 1956’da bir Fransız üniversitesinden doktor unvanı alan ilk Endonezyalı oldu. Cava mistisizmi ve Serat Centini hakkındaki değerlendirmeleriyle Japon işgali dönemine kadar Cava’daki mistik ve dinî hareketleri ele aldığı doktora tezi daha sonra Paris’te Documents pour servir à l’histoire de l’Islam a Java adıyla yayımlanmıştır. Bu çalışmasında Cava mistisizminin İslâm tasavvuf geleneğinden doğduğunu ispatlamaya çalıştı, eski Cava gelenekleriyle karışmış olan bu tür mistik hareketlerin İslâm dairesi içerisinde değerlendirilmesi gerektiğini savundu.

Reşîdî, Endonezya’ya döndükten sonra 1956’da Pakistan’a büyükelçi olarak tayin edildi. Bu arada ülkesinde yaşanan hükümet krizlerine ve ayrılıkçı gelişmelere müdahil oldu. İki yıla yakın Karaçi’de büyükelçilik yaptıktan sonra Kanada’ya gitti ve 1958 yılı güz döneminden itibaren McGill Üniversitesi’ne bağlı İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı. Beş yıl boyunca burada enstitü başkanı W. C. Smith, Toshihiko Izutsu ve Niyazi Berkes’le birlikte İslâm tarihi ve İslâm hukuku derslerini okuttu. Çeşitli akademik faaliyetlere katıldı, yüksek lisans ve doktora tez danışmanlığı yaptı. New York’taki Columbia Üniversitesi’nde çalışan ve McGill’e misafir öğretim üyesi olarak gelen ünlü şarkiyatçı J. Schacht ile görüştü, ilmî tartışmalar yaptı; Schacht’ın, Hz. Muhammed’in hüküm koyucu olarak hukukî sorumluluklara sahip olmadığı, onu sadece dinî otorite olarak görmek gerektiği, hadislerin bizzat Hz. Muhammed’in sözleri olmayıp ilk müslüman toplumun sözlü rivayetleriyle ortaya çıktığı şeklindeki görüşlerini eleştirdi. Kur’an’da açık hüküm bulunmayan konularda Hz. Peygamber’in hüküm koyma yetkisinin bulunduğunu belirten Reşîdî, fıkhın ve İslâm hukukunun Kur’an ve Sünnet’le ilk fakihlerin reylerine dayandığını söyledi. Reşîdî’nin görüşleri Izutsu tarafından mâkul karşılanırken enstitü başkanı Smith ve Niyazi Berkes onu “aşırı muhafazakâr” diye niteledi. Montreal’de polemikçi bir hoca sıfatıyla anılmaya başlanması üzerine görevi uzatılmayınca 1963’te Amerika Birleşik Devletleri’ne geçti. Washington D.C.’de faaliyet gösteren ve bünyesinde cami, kütüphane, eğitim merkezi bulunan İslâm Kültür Merkezi’nin müdür yardımcılığını ve yürütme kurulu başkanlığını yaptı. Mecîd Haddûrî’nin, İslâmiyet’in gayri müslimlere karşı sürekli cihadı emrettiği yolundaki görüşlerini eleştirdi ve Kur’ân-ı Kerîm’in gayri müslimleri İslâmlaştırmak için savaşmayı emretmediğini söyledi. Sonunda Montreal’de aşırı muhafazakârlıkla suçlanırken burada müslümanlarca aşırı yenilikçi görüldüğü için görev süresi uzatılmadı.

1965 yılı başlarında Endonezya’ya dönen Reşîdî bir süre İslâm hakkında konferanslar verdi, kitap yazmaya yoğunlaştı. Devlet Başkanı Sukarno liderliğindeki yönetimin Endonezya Komünist Partisi’nin etkisi altına girdiğini görünce halkı komünizm tehlikesine karşı bilinçlendirmek için Islam Menentang Komunisme adıyla bir kitap neşretti. Sukarno yönetimi, eski MASYUMI Partisi üyesi ve taraftarı olan müslüman liderlere karşı baskısını arttırınca Kral Faysal’ın daveti üzerine Suudi Arabistan’a giderek Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’de görev aldı ve burada çeşitli ülkelerden gelen temsilcilerin oluşturduğu üst kurula üye seçildi. Endonezya’daki başarısız komünist darbesinden sonra Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’nin Cakarta’daki Endonezya şubesinin direktörlüğüne tayin edildi. Eylül 1966’da Cakarta’daki Endonezya Üniversitesi’ne bağlı Hukuk Fakültesi’ne İslâm hukuku alanında öğretim üyesi sıfatıyla tayin edildi. 20 Nisan 1968’de Islam dan Indonesia di Zaman Modern adlı çalışmasıyla İslâm hukuku ve kurumları dalında profesörlüğe yükseltildi. Endonezya Üniversitesi’ndeki görevinin yanı sıra Cakarta’daki Şerîf Hidâyetullah Devlet İslâm Enstitüsü’nün Pascasarjana Fakültesi’nde Batı felsefesine dair yüksek lisans ve doktora dersleri verdi. Bu arada Suharto dönemindeki müslüman-hıristiyan gerilimi ve hıristiyan misyonerlerin Endonezya’daki hıristiyanlaştırma faaliyetleri üzerine eğilen Reşîdî bu konularda önemli eserler yazdı ve uluslararası toplantılara katıldı. 28 Ekim 1968’de Tokyo’da düzenlenen dinler arası ilişkiler konulu seminerde Endonezya’da Hıristiyanlığın yayılması sorununu ele alarak misyonerlik teşkilâtlarının faaliyetlerinin bu ülkede sınırlandırılması gerektiğini, dinler arası hoşgörüye inanmakla birlikte misyonerlerin Endonezya’da halkın fakirliğini istismar ederek çeşitli yollarla onları hıristiyanlaştırmaya çalıştığını söyledi. Öte yandan 1970’li yılların başlarından itibaren neo-modernist İslâmî düşünceyi savunan Nurcholish Madjid’in modernleşme, sekülerleşme ve dinî yenileşme düşüncelerine karşı çıkarak onun ve arkadaşlarının görüşlerini eleştirdi. Madjid’in yanında Harun Nasution, Ahmed Wahib gibi yenilikçi fikirleriyle tanınan yazarları tenkit eden makale ve kitaplar yazdı. Geleneksel Sünnî doktrine sıkı bir şekilde bağlı olan Reşîdî, İran’da Humeynî devriminden sonra ülkesinde bazı müslüman çevrelerde Şiîliğin siyasî etkisinin artması üzerine Şiîlik hakkında Apa Itu Syiah başlıklı kitabını yayımladı. Reşîdî’nin İslâmcı fikirlere sahip olmakla birlikte millî duygu ve düşünceleri güçlüydü. Sukarno ve Suharto dönemlerindeki hükümetlerin bazı politikalarının İslâm’a ve ülkedeki müslüman halkın menfaatlerine aykırı olduğunu söylese de Endonezya’nın temel devlet felsefesi olan “Pancasila”nın İslâm’a aykırı olmadığını savundu. İslâmcı Muhammediyye teşkilâtının üst yönetimine danışmanlık yapmasının yanı sıra Muhammed Natsir’in öncülüğünde 1967’de kurulan Endonezya İslâm Davet Teşkilâtı’nın da kurucuları arasında yer aldı ve uzun yıllar bu teşkilâtın başkan yardımcılığını yürüttü. Batılı eleştirmenler Reşîdî’yi fundamentalist olarak görürken bazı Endonezyalı akademisyenlerce Endonezya’da İslâm’ın ve ümmetin savunucusu diye nitelenmiş, halk arasında daha çok ilk Din İşleri bakanı kimliğiyle tanınmıştır. Fıkhın değişen şartlara göre yeniden gözden geçirilmesi ve ictihadın günümüzde disiplinler arası kolektif bir çalışma ile yürütülmesi gerektiğine inandı. Hayatı çeşitli mücadelelerle geçen ve devlet madalyası sahibi olan Muhammed Reşîdî 30 Ocak 2001 tarihinde Cakarta’da vefat etti, vasiyeti gereği doğduğu yer olan Yogyakarta’nın Kotagede semtindeki aile mezarlığına defnedildi.

Eserleri. Muhammed Reşîdî çoğunluğu küçük boyutta olmak üzere birçok eser yazmıştır.

1. Islam Menentang Komunisme (Djakarta 1966).

2. Islam dan Kebatinan (Djakarta 1967). İslâmiyet ve Cava mistisizmiyle ilgili olan eserde Reşîdî, Cava mistisizminden doğan “kebatinan” gruplarını İslâm dairesi içerisinde saymış, fakat onlara doğru dinî bilgilerin öğretilmesi gerektiğini belirtmiştir.

3. Islam dan Sosialisme (Djakarta 1967).

4. Sikap Umat Islam Terhadap Ekspansi Kristen (Hıristiyan yayılmacılığına karşı İslâm ümmetinin tepkisi, Djakarta 1967).

5. Mengapa Aku Tetap Memeluk Agama Islam (Niçin hâlâ İslâm dinine inanıyorum, Djakarta 1968). Yine misyoner faaliyetlerinden bahseden eserde İslâmiyet’in üstünlüğü ortaya konmaktadır.

6. Islam dan Indonesia di Zaman Modern (Djakarta 1968). Müellifin profesörlük tezidir.

7. Dari Rasjidi dan Maududi kepada Paus Paulus VI (Surabaya 1971). Mevdûdî ile birlikte Papa VI. Paul’e gönderdikleri mektupları ihtiva eder.

8. Agama dan Etik (Djakarta 1972). Endonezya Felsefe Derneği’nin bir konferansı üzerine değerlendirmeleriyle din, ahlâk ve felsefe konularını içerir.

9. Koreksi terhadap Dr. Nurcholish Madjid Tentang Sekularisasi (Djakarta 1972).

10. Kasus RUU Perkawinan dalam Hubungan Islam dan Kristen (Djakarta 1974). Müellif burada müslüman-hıristiyan ilişkileri ve Endonezya evlilik kanunu ile ilgili görüşlerini ortaya koyar, müslüman kızların hıristiyan erkeklerle evlenmesine karşı çıkar.

11. Empat Kuliah Agama Islam Pada Perguruan Tinggi (Djakarta 1974). İslâm bilimi ve eğitimine dairdir.

12. Sidang Raya Dewan Geraja Sedunia di Jakarta 1975: Artinya bagi Dunia Islam (Djakarta 1975). 1975’te Dünya Kiliseler Birliği’nin Cakarta’daki konferansı ve bunun İslâm dünyası için anlamı konusundadır.

13. Documents pour servir à l’histoire de l’Islam à Java (Paris 1977). 1956’da Sorbonne Üniversitesi’nde tamamladığı doktora tezinin yayımlanmış şeklidir.

14. Koreksi terhadap Dr. Harun Nasution tentang “Islam Ditinjau dari Berbagai Aspeknya” (Djakarta 1977). Harun Nasution’un İslâm’la ilgili eserine yönelik bir eleştiridir.

15. Kebebasan Beragama (Djakarta 1979). Din özgürlüğü ve din-devlet ilişkilerine dairdir.

16. Keutamaan Hukum Islam (Djakarta 1980). İslâm hukuku ve fıkhî konular hakkındadır.

17. Strategi Kebudayaan dan Pembangunan Pendidikan Nasional (Djakarta 1980). Millî eğitimin geliştirilmesi ve kültürel strateji politikaları hakkındaki görüşlerini topladığı bir kitaptır.

18. Apa Itu Syiah (Şiîlik nedir, Djakarta 1984).

Eserlerini daha çok Endonezya dilinde yazan Reşîdî’nin yayımladığı iki İngilizce makaleden ilkini Pakistan’da büyükelçi iken yazmıştır; diğeri yurt dışında sunduğu bir tebliğ metnine dayanmaktadır: 1. “Unity and Diversity in Islam” (Islam, The Straight Path: Islam Interpreted by Muslims, ed. Kenneth W. Morgan, New York 1958, s. 403-430). 2. “The Role of Christian Missions, the Indonesian Experience” (International Review of Mission, c. 65/260 [October 1976], s. 425-438).

Ayrıca Panji Masyarakat, Mimbar Ulama, Abadi, Kıblat, Suara Muhammadiyah, Media Dakwah gibi Endonezya dilindeki dergilerde güncel konularla ilgili birçok makalesi yayımlanmıştır. Arapça, İngilizce, Fransızca ve Felemenkçe’yi çok iyi bilen Reşîdî’nin İngilizce ve Fransızca’dan kitap tercümeleri de vardır: Filsafat Agama (David Trueblood, Philosophy of Religion, Jakarta 1965); Bibel, Quran dan Sains Modern (Maurice Bucaille, La Bible, la Quran et la sience, Jakarta 1979); Humanisme dalam Islam (Marsell A. Boisard, L’humanisme de’l Islam, Jakarta 1980); Janji-Janji Islam (Roger Garaudy, Promesses de L’Islam, Jakarta 1982); Persoalan-persoalan Falsafat (Harold H. Titus – Marlyns Smith – Richhard T. Nollan, Living Issues in Philosophy, Jakarta 1984).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 422-425 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.