SÂGĀNÎ, Radıyyüddin

10 Safer 577’de (25 Haziran 1181) Lahor’da dünyaya geldi. Bedâûn’da doğduğuna dair rivayet doğru değildir. Aslen Kureyş kabilesinin Adî b. Kâ‘b koluna mensup olduğu için Adevî, Hz. Ömer’in soyundan geldiği için Ömerî nisbeleriyle de anılmıştır. Eserlerinde nisbesini “Sagānî” şeklinde kaydetmekle birlikte daha sonra “Sâgānî” diye kullanılmıştır. Ailesi önce Sagāniyân’a (Çagāniyân) göç etmiş, ardından Lahor’a yerleşmiştir. Sâgānî ilk tahsilini babasının yanında yaptı ve Arap dili ve edebiyatına ilgi duydu. Henüz küçük yaşta iken babası ile Lahor’dan Gazne’ye göç etti. On üç yaşında babasını kaybetti. Önce Hanefî fıkhını öğrendi. Daha sonra ilmî seyahatlere çıkarak yaklaşık on yıl boyunca çeşitli âlimlerden ders aldı. Mekke, Medine, Yemen, Bağdat ve Mogadişu gibi yerleri dolaştı. Ardından Lahor’a dönen ve buradan Delhi’ye giden Sâgānî, Arap diline ve özellikle lugat alanına yöneldi. Bu husustaki bilgilerini derinleştirmek üzere Bedâûn ve Kol’de (Coil, bugünkü Aligarh) bir süre kaldıktan sonra 605’te (1208-1209) Hicaz’a gitti. Hicaz’da yaklaşık beş yıl kaldı ve Mekke’de Burhâneddin Ebü’l-Fütûh Nasr el-Husrî’den faydalandı. Seyahatleri sırasında Yemen’de Nazzâm Muhammed b. Hasan el-Mergīnânî ile Kādî Sa‘deddin Halef b. Muhammed el-Kerderî’den hadis, fıkıh, gramer ve aruz konularında istifade etti. Ebû Muhammed İbnü’l-Cevzî de onun hocaları arasında yer alır.

Sâgānî, Hicaz’dan Aden’e geçti; burada Kādî Ebû İshak İbrâhim el-Kureyzî, İbn Battâl ve oğlu Süleyman gibi hocalardan faydalandı. Hattâbî’nin Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i ve Ebû Dâvûd’un es-Sünen’ine yazdığı şerhleri bu âlimlerle birlikte okudu, onlara Harîrî’nin el-Maḳāmât’ını okuttu. Aden’den Mogadişu’ya gitti ve bir süre sonra tekrar Yemen’e döndü. 613’te (1216) Mekke’ye geçerek Yâkūt el-Hamevî ile görüştü. Burada iki yıl kaldıktan sonra Bağdat’a geçti. Bağdat’ta Ma‘rûf-i Kerhî’nin mezarını ziyaret etmesi bu sırada tasavvufa yöneldiğinin işareti olarak yorumlanmaktadır. Bağdat’ta daha çok hadisle meşgul oldu ve kısa zamanda ismi duyuldu. İki yıl kadar Bağdat’ta kalan Sâgānî’ye Halife Nâsır-Lidînillâh hil‘at giydirdi ve kendisini Delhi Sultanı İltutmış’a büyükelçi olarak göndermek istedi. Bunun üzerine Sâgānî 617 (1220) yılı başlarında Delhi’ye gitti. 624’te (1227) Hindistan’dan ayrılarak önce hac görevini yerine getirdi, oradan Yemen’e geçti. Yeni Abbâsî halifesi Müstansır-Billâh’ın arzusuyla Bağdat’a döndü; halife onu iki yıl sonra tekrar Delhi’ye elçi olarak görevlendirdi; orada İltutmış tarafından çok iyi karşılandı. Arkadaşları Bağdat’a dönmesine rağmen Sâgānî uzun süre Delhi’de kaldı ve ardından Yemen’e döndü. Halife Müstansır-Billâh, Sâgānî’yi İltutmış’ın yerine geçen kızı melike Raziyye’ye elçi olarak bir defa daha yolladı (634/1236-37). et-Tekmile adlı eserini Kâbe’de 635’te tamamladığına göre Delhi’de fazla kalmamıştır. 637 (1239-40) yılında geldiği Bağdat’ta 19 Şâban 650’de (25 Ekim 1252) vefat etti. 50 dinar bırakarak kendisinin Mekke’de defnedilmesini vasiyet ettiği için oğulları ve öğrencileri naaşını Mekke’ye naklederek Cennetü’l-muallâ’da sûfî Fudayl b. İyâz’ın yanına gömdüler.

Arap dili alanında otorite sayılan Sâgānî için Süyûtî “lugat sancağının taşıyıcısı”, Zehebî “lugatın zirvesindeki isim” ifadelerini kullanmıştır (Abdülhay el-Hasenî, I, 138). Sâgānî hadis sahasında da önemli bir yere sahiptir. Öğrencisi Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî’nin hocası hakkında “sâlih, sadûk” gibi ifadeler kullanarak onun lugat, fıkıh ve hadiste imam olduğunu söylediği nakledilmektedir (Zehebî, XXIII, 283). Mevzû hadislere dair yazdığı eserlerde yer alan tenkitleri Şemseddin es-Sehâvî gibi bazı âlimler tarafından aşırı bulunmuş, mevzû derecesinde olmayan bazı rivayetleri bu sınıfa soktuğu gerekçesiyle eleştirilmiştir.

Eserleri. A) Lugat ve Dil. 1. et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla li-kitâbi Tâci’l-luġa ve Ṣıḥâḥi’l-ʿArabiyye li’l-Cevherî. Sâgānî bu eserinde Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ına 60.000 civarında madde ilâve etmiştir. et-Tekmile’nin I ve IV. ciltleri Abdülalîm et-Tahâvî, II ve V. ciltleri İbrâhim el-Ebyârî, III ve VI. ciltleri Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1970-1979).

2. el-ʿUbâbü’z-zâḫir ve’l-lübâbü’l-fâḫir. Müellif, son Abbâsî veziri İbnü’l-Alkamî için hazırlamaya başladığı bu eserini mîm harfine kadar yazabilmiştir. İbn Fâris’in etimolojisini esas alan sözlükçülük anlayışından istifade edilerek ve Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ının tertibi esas alınarak hazırlanan eseri Muhammed Hasan Âlü Yâsîn (I-IV, Bağdat 1977 -) ve Pîr Muhammed Hasan (I-IV, İslâmâbâd 1994 -) yayımlamaya başlamıştır. Tâceddin İbn Mektûm’un, bu eserle İbn Sîde’nin el-Muḥkem’ini bir araya getirdiği kaydedilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1122; eserin tanıtımı için bk. Hüseyin Nassâr, II, 530-543).

3. eş-Şevârid fi’l-luġa (nşr. Adnân Abdurrahman ed-Dûrî, Bağdat 1403/1983; nşr. Mustafa Hicâzî, Kahire 1403/1983, tanıtımı için bk. ʿÂlemü’l-kütüb, IV/3 [Riyad 1983], s. 465).

4. Kitâbü’l-Eżdâd (nşr. August Haffner, Beyrut 1913; nşr. Muhammed Abdülkādir Ahmed, Kahire 1409/1989).

5. Kitâbü Yefʿûl (nşr. Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Tunus 1924, 1935; nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî, Basra 1960).

6. el-Mürtecel fî şerḥi’l-Ḳılâdeti’s-simṭıyye fî tevşîḥi’d-Düreydiyye. İbn Düreyd’in el-Maḳṣûre’si üzerine yapılmış bir çalışma olup Ahmed Han tarafından neşredilmiş (Mekke 1409/1988), Abdülkerîm el-Yâfî bu neşri esas alan bir makale yayımlamış (et-Türâs̱ü’l-ʿArabî, XIII/53 [Dımaşk 1414/1993], s. 7-29), bir muhtasarı da Sâmî Mekkî el-Ânî ve Hilâl Nâcî tarafından yayımlanmıştır (Bağdat 1977).

7. Kitâbü Faʿalân. Masdarı “faalân” vezninde olan 200’den fazla kelimenin son harfine göre alfabetik sıralandığı bir eserdir. Ahmed Han, Ali Hüseyin el-Bevvâb’ın Naḳʿatü’ṣ-ṣadyân fîmâ câʾe ʿale’l-faʿlân başlığıyla neşrettiği eserin (Riyad 1402/1982) adının müellifin hadisle ilgili diğer eseriyle (aş.bk.) karıştırıldığını söylemektedir (Câmiʿatü Melik Suʿûd Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, XIII/2 [1986], s. 821 vd.).

8. Esmâʾü’l-ġāde fî esmâʾi’l-ʿâde (nşr. Ahmed Han, el-Mevrid, IX/3 [Bağdat 1980], s. 147-158).

9. Esmâʾü’ẕ-ẕiʾb (Kahire 1320/1902; İstanbul 1330; Beyrut 1933).

10. Mâ Benethü’l-ʿArab ʿalâ fiʿâl (nşr. İzzet Hasan, Dımaşk 1383/1964).

11. Kitâbü’l-İnfiʿâl (nşr. Ahmed Han, İslâmâbâd 1977).

12. Taʿzîzü beyteyi’l-Ḥarîrî (nşr. Ahmed Han, MMLADm., LIV/4 [1979], s. 906-925).

13. Mecmaʿu’l-baḥreyn ve maṭlaʿu’n-neyyireyn. Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ı ile buna dair et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla adlı eserini, ayrıca eṣ-Ṣıḥâḥ üzerine yazdığı el-Ḥâşiye’sini kapsayan geniş bir sözlüktür. Tamamı on iki cilt olan eserin İstanbul kütüphanelerinde çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır (Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde, I, 416).

B) Hadis. 1. Meşâriḳu’l-envâri’n-nebeviyye. Sâgānî’nin sahih hadislerden seçerek derlediği bazı hadisleri nahiv konularına göre düzenlediği bu eseri kendisine şöhret kazandırmış, yazıldığı devirden itibaren büyük ilgi görmüş, başta Osmanlı medreseleri olmak üzere İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinde ders kitabı olarak okutulmuş, erken dönemlerden itibaren yayımlanmış (Leipzig 1791, 1896; Bombay 1292; Leknev 1301, 1316; İstanbul 1309, 1311, 1315, 1328) ve üzerinde muhtelif çalışmalar yapılmıştır.

2. ed-Dürrü’l-mülteḳaṭ fî tebyîni’l-ġalaṭ ve nefyi’l-laġaṭ. Kudâî’nin Şihâbü’l-aḫbâr’ı ile Uklîşî’nin en-Nücem min kelâmi seyyidi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem’inde bulunan mevzû hadislere dair olan eser, Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kādî tarafından müellife ait el-Mevżûʿât ile birlikte neşredilmiş (Beyrut 1405/1985), ayrıca Muhammed b. Mustafa Ebü’l-Ulâ tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1425/2004).

3. Risâle fi’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa. Muhtemelen ed-Dürrü’l-mülteḳaṭ’ın muhtasarı olup önce Kahire’de basılmış (1305/1887), daha sonra el-Mevżûʿât başlığıyla Necm Abdurrahman Halef (Dımaşk-Beyrut 1401/1980, 1405/1985) ve Muhammed Abdülkādir Ahmed (Kahire 1411/1991) tarafından tahkik edilerek neşredilmiştir.

4. Naḳʿatü’ṣ-ṣadyân fî men fî ṣuḥbetihim naẓar mine’ṣ-ṣaḥâbe ve ġayri ẕâlik (nşr. Ahmed Han, el-Mevrid, XVI/2 [Bağdat 1987], s. 151-186; Beyrut 1407/1987; nşr. Seyyid Hasan Kisrevî, Beyrut 1410/1990).

5. Derrü’s-seḥâbe fî beyâni mevâżiʿi vefeyâti’ṣ-ṣaḥâbe (nşr. Sâmî Mekkî el-Ânî, Bağdat 1969; nşr. Târık et-Tantâvî, Kahire 1992).

6. Esâmî şüyûḫi’l-Buḫârî (nşr. Ali b. Muhammed el-İmrân, Mekke 1419; eserleri için ayrıca bk. Ahmed Fârûk, s. 16-21; Hüseyin Ali Mahfûz, XXXIV [1974], s. 90-92).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 487-489 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.