ŞA‘RÂVÎ

Muhammed Mütevellî eş-Şa‘râvî 15 Nisan 1911’de Mısır’ın Dekahliye muhafazasının Mîtgamr şehrine bağlı Dekādûs köyünde doğdu. İlk öğreniminin ardından Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi ve 1926’da Ezher’in Zekāzîk’teki ilkokuluna kaydoldu, 1932’de lise bölümüne başladı. Henüz lisede iken Vefd Partisi’ni, dolayısıyla Mustafa en-Nehhâs’ı destekledi. Dinî konuların yanı sıra içtimaî ve siyasî meselelerle de meşgul oldu; öğrenci hareketlerine katıldı ve talebe birliğinin başkanlığını yaptı. 1934’te öğrenci olayları sırasında tutuklandı ve bir ay kadar hapiste kaldı. Liseden sonra 1936’da Kahire’ye giderek Ezher’e bağlı Külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye’ye girdi. Buradaki hocaları arasında o sırada Ezher şeyhi olan Muhammed Mustafa el-Merâgī, Ahmed Yûsuf Necâtî, Ahmed İmâre ve İbrâhim Hamrûş gibi âlimler vardı. Ayrıca İhvân-ı Müslimîn lideri Hasan el-Bennâ’dan özel ders aldı. Ancak Vefd Partisi’ni desteklemesi İhvân-ı Müslimîn ile arasının açılmasına sebep oldu. 1941’de fakülteyi bitirdi ve 1943’te öğretmenlik diploması aldı. Ardından Ezher’in Tanta, İskenderiye ve Zekāzîk’teki okullarında öğretmenlik yaptı. 1950’de Mekke’deki Melik Abdülazîz Üniversitesi’nin Külliyyetü’ş-şerîa bölümünde hoca olarak çalışmaya başladı. 1960’ta Ezher’e bağlı Tanta’daki okulun, ertesi yıl Evkaf Bakanlığı’nda davet ve fikirle ilgili bölümün müdürlüğüne getirildi. 1962’de Ezher’de ulûm-i Arabiyye müfettişliğine, 1964’te Ezher Şeyhi Hasan Me’mûn’un sekreterlik işlerine müdür tayin edildi. 1966’da, Fransız işgalinden henüz yeni kurtulup eğitim dili olarak Arapça’yı yerleştirmeye çalışan Cezayir’e destek olmak amacıyla Ezher’den bu ülkeye gönderilen Arap dili uzmanları grubuna başkanlık etti ve orada ders verdi. 1970’te Melik Abdülazîz Üniversitesi’nin Külliyyetü’ş-şerîa bölümünde misafir hoca sıfatıyla çalışmaya başladı. 1972’de aynı üniversitenin ed-Dirâsâtü’l-ulyâ kısmının başkanlığına getirildi. 1975’te Mısır’a döndü ve Ezher’den sorumlu bakanlık bünyesinde genel müdür oldu. Aynı yıl Mısır televizyonunda “Nûrun alâ nûr” adlı haftalık programlarına başladı. Nisan 1976’da yaş haddinden emekliye ayrıldıktan sonra Kasım 1976 - Ekim 1978 arasında Memdûh Sâlim’in başbakanlığındaki hükümette Evkaf’tan ve Ezher’den sorumlu bakan olarak görev yaptı. Bakanlığı esnasında Mısır’da kurulan ilk İslâmî banka olan Banku Faysal’ın kuruluşuna izin veren karara imza attı. Bu sırada Mısır televizyonunda cuma günleri yayımlanan tefsir derslerine başladı. Bu programları çok geniş kitleler tarafından ilgiyle takip edildi. 1980’de Mısır Şûrâ Meclisi’ne üye seçildi. Uzun süren bir hastalıktan sonra 17 Haziran 1998’de Kahire’de vefat etti ve Dekâdûs köyünde defnedildi. Şa‘râvî 1983’te Cumhuriyet, 1988’de Devlet Takdir ödülüne lâyık görülmüş, 1998’de Dübey Yılın Şahsiyeti ödülünü almıştır. 1985’te Menûfiye Üniversitesi, 1990’da Mansûre Üniversitesi kendisine fahrî doktorluk unvanı vermiştir. Çeşitli müesseselerin oluşturduğu kurullarda yer almış, 1980’de Ezher’in itibarlı kurumlarından olan Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye’ye ve 1988’de Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’ye üye seçilmiştir.

Çok yönlü kişiliğiyle farklı makamlarda bulunan Şa‘râvî Avrupa, Amerika, Asya ve Afrika’daki pek çok ülkeye seyahat etmiş ve çeşitli toplantılara katılmıştır. Devlet başkanları Enver Sedat ve Hüsnü Mübârek’le iyi ilişkiler kurmuş, Enver Sedat, İsrail ile Camp David Antlaşması’nı yapmak üzere Amerika Birleşik Devletleri’ne gittiği zaman o da yanında bulunmuştur. Birleşmiş Milletler’de ilk cuma namazını kıldırarak burada hutbe okumuştur. İslâm’ın siyasî ideolojilerle ilişkisi olmadığını belirten Şa‘râvî bütün gruplara ve cemaatlere mesafeli davranmıştır. Enver Sedat’ın radikal bir örgütün mensupları tarafından öldürülmesinin ardından aşırı gruplara karşı halkın ve özellikle gençliğin dinî konularda eğitilmesi gerektiğini belirten Şa‘râvî sistemi de eleştirmekten geri durmamıştır. Problemler ortaya çıktıktan sonra İslâm’da çare arandığını ve bütüncül değil tek yönlü bir bakışla bazı iyileştirmeler yapılması yolu izlendiği için bir taraf düzelirken diğer taraftan başka problemlerin ortaya çıktığına dikkat çekmiştir.

1970’li yılların sonundan itibaren Mısır’daki dinî hayat üzerinde etkili olan ve klasik anlamda bir âlim olmaktan çok, geniş kitlelere hitap eden bir vâiz olma özelliği öne çıkan Şa‘râvî’yi, Mısır ve Arap ülkeleri başta olmak üzere dünyanın pek çok bölgesinde ilgiyle takip edilen hutbe, vaaz ve irşad faaliyetleri şöhrete ulaştırmış, fasih Arapça yerine halk dilini kullanması geniş kitleler tarafından izlenmesini kolaylaştırmıştır. Adına yayımlanan kitaplar geniş bir okuyucu kitlesi bulmuş, el-Ehrâm ve el-Aḫbâr gibi yarı resmî gazetelerde her gün onun sözlerine yer verilmiştir. Halk kitleleri yanında resmî makamlarca da kabul görmesinde İslâm’ın siyaset üstü bir din olduğunu savunması ve aşırı grupları eleştirmesi etkili olmuştur. Klasik mânada bir Kur’an müfessiri olmayan Şa‘râvî yaptığı sohbetlerde âyetleri tefsir ederken önce kelimelerin sözlük anlamlarını ve delâlet ettikleri mânaları belirttikten sonra âyetleri sade bir üslûpla açıklar, ardından diğer âyet ve hadislerle bağlantısını kurardı. Çok sayıda fetva veren Şa‘râvî kendisine yöneltilen sorular çerçevesinde kadın konusunda da pek çok görüş belirtmiştir. Onun özellikle kadınların mecbur kalmadıkça aktif olarak çalışma hayatına katılmasını reddeden görüşleri kadın hakları savunucuları tarafından eleştirilmiştir.

Eserleri. Şa‘râvî verdiği mülâkatlarda kendisinin hiçbir zaman kitap telif işiyle meşgul olmadığını belirtmiş olmasına rağmen (M. Yâsîn Cezer, s. 211; Muhammed el-Bâz, s. 199 vd.; el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyye, XI, 711 vd.) onun adıyla yayımlanan altmışın üzerinde kitap ve risâle mevcuttur. Pek çoğu başta İngilizce olmak üzere çeşitli dillere çevrilen bu eserler genellikle Şa‘râvî’nin konuşmalarının yazılı hale getirilmesi veya onunla yapılan mülâkatların, verdiği derslerin derlenmesiyle oluşturulmuştur. Kendisi hayatta iken bu eserlerin neşredilmesine karşı çıkmadığı gibi bir kısmını basılmadan önce gözden geçirmiştir. Vefatından sonra da onun adına kitaplar çıkmaya devam etmektedir. Kitapların çoğu nâşirler tarafından yayıma hazırlanırken konuşma dilinden yazı diline aktarılmış, dipnotlarla desteklenmiş, bazan da hadislerin kaynakları gösterilmiştir. Muhammed el-Bâz bu durumu eleştirir ve Şa‘râvî’nin adını taşıyan kitaplarda değişik fikirler ortaya konduğunu söyler (Muḥâkemetü’ş-Şaʿrâvî, s. 200 vd.).

Kur’an ve Sünnet: Ḫavâṭırî ḥavle’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (1. cilt, haz. Münîr Âmir, baskı yeri yok [Kahire], 1402; haz. Ahmed Ömer Hâşim, I-LVI, Kahire 1991-1993; Şa‘râvî’nin 1980’li yılların başından itibaren cuma günleri televizyonda yaptığı Kur’an tefsirine dair konuşmalarından oluşan eserin bazı bölümleri sûreler halinde önceden yayımlanmıştır); Münteḫab min tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (I-III, Beyrut 1981); Muʿcizetü’l-Ḳurʾân (I-XI, Kahire 1980-1989; eserin bir bölümü M. Sait Şimşek tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir [Konya 1993]); Muḥammed Resûlullāh (baskı yeri yok [Kahire], ts. [1989]); İnkârü’ş-şefâʿa: Muḥâvele cedîde li’ṭ-ṭaʿn fi’s-sünne ve’t-teheccüm ʿale’l-ʿulemâʾ (der. ve tah. Abdullah Haccâc, Kahire 1999).

Akaid: Şübühât ve ebâṭîlü ḫuṣûmi’l-İslâm ve’r-red ʿaleyhâ (Beyrut, Dârü’l-kalem, ts.); ʿAḳīdetü’l-müslim (der. ve haz. Abdülkādir Ahmed Atâ, Kahire, ts.); el-Ḳażâʾ ve’l-ḳader (haz. Ahmed Ferec, Kahire 1975); el-İsrâ ve’l-Miʿrâc (Kahire 1975); ʿİlmü’l-ġayb ve ṭuġyânü’l-insân (haz. İmâd Abdüllatîf, baskı yeri yok, 1980); el-İslâm: ʿAḳīde ve menhec (baskı yeri yok [Kahire], 1980); Keyfe nefhemü’l-İslâm (Beyrut 1982); Hâẕâ hüve’l-İslâm (2. bs., Kahire 1985); el-Edilletü’l-mâddiyye ʿalâ vücûdi’llâh (Beyrut 1990); Redden ʿale’l-melâḥide ve’l-ʿalmâniyyîn (haz. Atıyye ed-Desûkī Ömer, Muhammed Abdullah Bedr, baskı yeri yok [Kahire], 1995); Muʿcizâtü’l-enbiyâʾ ve’r-rusül (Kahire 1993).

Fıkıh: Ḳaḍâyâ İslâmiyye (haz. Mecdî el-Hafnâvî, Kahire 1980); 100 suʾâl ve cevâb fi’l-fıḳhi’l-İslâmî (der. ve haz. Abdülkādir Ahmed Atâ, Kahire, ts.); Esʾile ḥarice ve ecvibe ṣarîḥa (Beyrut 1982); Lebbeyk Allāhümme lebbeyk (Kahire 1400); Fıḳhü’l-merʾeti’l-müslime (der. ve haz. Âdil Hüseyin, Kahire 1998); Aḥkâmü’z-zevâc ve’ṭ-ṭalâḳ ve’l-hulʿ (Kahire 2000); el-Fetâvâ: Küllü mâ yehümmü’l-müslim fî ḥayâtih ve yevmih ve ġadih (haz. Seyyid el-Cümeylî, I-III, Beyrut 1983); el-Câmiʿ li’l-fetâvâ (haz. Muhammed Hasan Muhammed, Kahire 1992); Ḫuṭabü’l-cumʿa ve’l-ʿîdeyn ve feżâʾilü’l-cumʿa ve aḥkâmühâ fi’l-Ḳurʾân ve’s-sünne (Kahire, ts.). Şa‘râvî’nin fetvaları ayrıca Ahmed Zeyn tarafından Ḥivâr maʿa’ş-Şeyḫ Muḥammed Mütevellî eş-Şaʿrâvî ve ḳaḍâya’l-ʿaṣr: el-Fetâva’l-kübrâ (Kahire 1987), Mahmûd Fevzî tarafından eş-Şeyḫ eş-Şaʿrâvî ve ḳaḍâyâ İslâmiyye ḥâʾira tebḥas̱ ʿan ḥulûl (Kahire, ts. [1996]) ve eş-Şeyḫ eş-Şaʿrâvî ve fetâva’l-ʿaṣr (baskı yeri ve tarihi yok) adıyla yayımlanmıştır.

Şa‘râvî’nin diğer eserleri de şunlardır: el-İslâm beyne’r-reʾsümâliyye ve’ş-şüyûʿiyye (baskı yeri yok [Kahire], Dârü’l-müslim, 1980); Min feyżi’r-Raḥmân fî terbiyeti’l-insân (I-II, Kahire 1980-1981); Eḥâdîs̱ ile’ş-şebâb (Riyad, ts.); ʿAlâ mâʾideti’l-fikri’l-İslâmî (Beyrut 1980); el-İslâm ḥadâs̱e ve ḥaḍâre (Beyrut 1980); el-İslâm ve ḥareketü’l-ḥayât (Kahire, ts. [1980]); eṭ-Ṭarîḳ ile’llāh (Kahire 1980); Ârâʾü’ş-Şeyḫ eş-Şaʿrâvî fî ḥarbi’l-Ḫalîc (Kahire 1991); el-Ḫilâfe: Ḫalḳu’l-kevn, el-hedef ve’l-menhec (Kahire 1992); el-Veṣâyâ (Kahire 2001); Ḳıṣaṣü’l-enbiyâʾ (haz. Minşâvî Gānim Câbir, I-V, Kahire, ts. [1996]).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 350-351 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.